1993 йилда Инсон ҳуқуқлари бўйича Бутунжаҳон конференциясида инсон ҳуқуқлари бўйича таълим “халқлар ўртасида барқарор ва уйғун муносабатларни ривожлантириш ва эришиш, ўзаро тушуниш, бағрикенглик ва тинчликни ривожлантириш учун муҳим аҳамиятга эга” деб эълон қилинди. 1994 йилда Бош Ассамблея 1995 йилдан 2004 йилгача бўлган даврни Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим ўн йиллиги деб эълон қилди. Натижада ҳукуматлар, асосан, халқ таълими дастурлари орқали инсон ҳуқуқлари бўйича таълимни ривожлантиришга катта саъй-ҳаракатларни амалга ошира бошлашди. Ҳукуматлар халқаро муносабатларга, қонун ва тартибни сақлашга ва жамиятнинг умумий фаолиятига катта аҳамият берганлиги сабабли, улар инсон ҳуқуқларини таъминлашга тинчлик, демократия ва ижтимоий тараққиётни тарғиб қилиш воситаси сифатида қарашади.

Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим – бу одамлар ўз ҳуқуқлари ва бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳамкорликда ҳамда интерактив таълим орқали ўрганиш жараёнидир. Инсон ҳуқуқлари таълими халқ ҳаракати инсон ҳуқуқлари таълимидан кўра инсон ҳуқуқлари таълими атамасини афзал кўради ва инсон ҳуқуқларини ҳаёт тарзи сифатида таъкидлайди. Таълимга эмас, балки ўрганишга урғу бериш, шунингдек, инсон ҳуқуқларини ўрганиш ва уларни инсонларнинг кундалик ҳаётида қўллаш жараёнининг индивидуал хусусиятини таъкидлаш учун мўлжалланган.

Инсон ҳуқуқларини фақат инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича билим ва кўникмаларни тарқатиш орқали амалга ошириш мумкин. Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим барча одамларни ўз ҳуқуқлари ва бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ундайдиган қадриятлар, эътиқодлар ва муносабатларни тарғиб қилади. У ҳар қандай жамиятда инсон ҳуқуқларини амалга ошириш учун ҳар бир шахснинг умумий масъулиятини тушунишни ривожлантиради.

Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим, инсон ҳуқуқлари таълимининг мазмуни ва услуби инсон ҳуқуқлари қадриятларига (масалан, иштирок этиш, фикрлаш, сўз эркинлиги ва ҳ.к.) мос келиши ва ташкил этилиши кераклиги, шунингдек, инсон соҳасидаги таълим ҳуқуқлари, ўқув жараёни унинг мазмуни каби муҳимлигини тан олиш лозим.

Талабаларда инсон ҳуқуқлари қадриятларини ўз ҳаётида қўллаш, инсон ҳуқуқларини тарғиб қилиш ва ҳимоя қилиш бўйича ҳаракатларни амалга оширишга имкон берадиган кўникма, муносабат ва қадриятларни ривожлантириш орқали инсон ҳуқуқларини ўргатиш мумкин.

Инсон ҳуқуқларининг таъминлаш доим ҳам тўлиқ амалга оширилмайди. Фақат инсон ҳуқуқларини тўлиқ англаш, тушуниш ва ҳурмат қилишгина, мазкур ҳуқуқ соҳасини ривожлантиришга хизмат қилиши мумкин. Шунинг учун ҳам инсон ҳуқуқлари бўйича таълим олиш ҳуқуқининг ўзи тобора инсон ҳуқуқи сифатида эътироф этилмоқда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим ва таълим декларацияси ва Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим бўйича Жаҳон дастури инсон ҳуқуқлари бўйича таълимни ривожлантириш учун маҳаллий, миллий, минтақавий ва халқаро даражадаги барча манфаатдор томонларнинг ҳамкорлигини таъминлайди.

Бундан 25 йил аввал Ўзбекистон халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида жаҳон ҳамжамиятига кириб келди, нуфузли халқаро ташкилотларга тўла ҳуқуқли аъзо бўлди, икки ва кўп томонлама асосда фаол халқаро ҳамкорликни бошлади. Бугунги кунга келиб эса, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти, Ислом ҳамкорлик ташкилоти, Иқтисодий ҳамкорлик ташкилоти, Парламентлараро иттифоқ, ЮНEСКО ва бошқа ташкилотларнинг юксак минбарларидан ўзбек дипломатиясининг фаол позицияси эшитилмоқда. ташқи сиёсий ташаббуслар жаҳон ҳамжамияти томонидан тобора эътироф этилмоқда.

Жамиятда инсон ҳуқуқлари маданиятини шакллантириш фуқароларнинг ҳуқуқларига риоя этилиши ва ҳимоя қилинишини таъминлаш, қонун устуворлигини мустаҳкамлашнинг муҳим шартларидан биридир. Кейинги йилларда мамлакатимизда миллий ҳуқуқ тизимини тубдан ислоҳ қилиш, жамиятда ҳуқуқий маданиятни шакллантириш, малакали юридик кадрлар тайёрлаш борасида салмоқли ишлар амалга оширилди.

Сўнгги кунларда эса, давлатимиз раҳбарининг фармойиши билан Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим бўйича Жаҳон дастурининг тўртинчи босқичини Ўзбекистонда амалга ошириш бўйича Миллий комиссия тузилди.

Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Миллий маркази матбуот хизматининг маълум қилишича, 2020-2024 йилларда Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим бўйича Жаҳон дастурининг тўртинчи босқичи амалга оширилмоқда, бу эса инсон ҳуқуқлари бўйича таълим орқали ёшларнинг имкониятларини кенгайтиришга қаратилган.

Ҳозирда Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари соҳасида, жумладан, бу борада таълим тизимини такомиллаштириш борасида салмоқли ишлар амалга оширилди. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги таълим Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари маданиятини шакллантиришга доир давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан биридир.

Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим ҳар бир фуқаро томонидан инсон ҳуқуқларига умуминсоний ҳурмат кўрсатиш ва уларга риоя этилишини таъминлашда, шунингдек, зўравонлик ва низоларнинг олдини олишда алоҳида аҳамиятга эга. Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим бўйича 2020-2024 йилларга мўлжалланган Бутунжаҳон дастурининг тўртинчи босқичи инсон ҳуқуқлари бўйича таълим орқали ёшларнинг имкониятларини кенгайтиришга қаратилган.

Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023-йил 7 февралда “Ўзбекистон Республикасида Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги ПҚ-46-сон қарори қабул қилинди. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий таълим дастурини қабул қилишнинг зарурати, асосан, мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари бўйича таълим ва тарбияни ривожлантириш соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларга қарамасдан, қатор ҳал этилмаган масалалар, камчиликликлар ва фойдаланилмаган имкониятлар мавжудлиги, олий ўқув юртларида, лицей ва техникумларда “Инсон ҳуқуқларини ўрганиш” махсус ўқув курси ўқитилиши олий таълим муассасаларида тўлиқ йўлга қўйилмаганлиги ҳамда молиялаштириш масаласи ҳал қилинмаганлиги сабабли фанлар номутахассис ўқитувчилар томонидан ўқитилишида кўзга ташланади.

Миллий таълим дастурининг аҳамияти эса, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари соҳасида таълим ва тарбия тўғрисидаги Декларацияси қоидалари ва инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Жаҳон таълим дастурининг тўртинчи босқичини амалга ошириш, шунингдек, аҳоли барча қатламларининг инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари тўғрисидаги миллий ва халқаро стандартлар тўғрисида хабардорлигини, ушбу йўналишда амалга оширилаётган ишлар самарадорлигини янада оширишдан иборат.

Юқоридагилардан келиб чиқиб хулоса қилишимиз мумкинки, инсон ҳуқуқлари бўйича таълим инсон ҳуқуқларига умумбашарий ҳурмат ва умумий риоя қилишни рағбатлантириш учун асосдир.

Инсон ҳуқуқларини фақат уларни ҳимоя қилиш учун аҳоли томонидан норасмий ва барқарор талаблар орқали амалга ошириш мумкин. Инсон ҳуқуқлари бўйича таълим барча одамларни ўз ҳуқуқлари ва бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ундайдиган қадриятлар, эътиқодлар ва муносабатларни тарғиб қилиб, ҳар қандай жамиятда инсон ҳуқуқларини амалга ошириш учун ҳар бир шахснинг умумий масъулиятини тушунишини ривожлантиришга хизмат қилади.

Умарханова Дилдора Шарипхановна, 

юридик фанлар доктори, профессор

«Янги Ўзбекистон» ва «Правда Востока» газеталари таҳририяти