Ma’lumki, 1948 yildan beri inson huquqlarini ta’minlash bo‘yicha ko‘p va xilma-xil islohotlar amalga oshirilib, hozirga qadar davom etmoqda.

Inson huquqlari bo‘yicha ta’limni amalga oshirishning ko‘plab usullari mavjud bo‘lib, ushbu sohada amalga oshiriladigan o‘qitish usullari va faoliyatining xilma-xilligi haqida tasavvurga ega bo‘lish uchun “jamiyat shaxslari va institutlari”ning roli va manfaatlariga e’tibor qaratish kifoya.

1993 yilda Inson huquqlari bo‘yicha Butunjahon konferensiyasida inson huquqlari bo‘yicha ta’lim “xalqlar o‘rtasida barqaror va uyg‘un munosabatlarni rivojlantirish va erishish, o‘zaro tushunish, bag‘rikenglik va tinchlikni rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega” deb e’lon qilindi. 1994 yilda Bosh Assambleya 1995 yildan 2004 yilgacha bo‘lgan davrni Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim o‘n yilligi deb e’lon qildi. Natijada hukumatlar, asosan, xalq ta’limi dasturlari orqali inson huquqlari bo‘yicha ta’limni rivojlantirishga katta sa’y-harakatlarni amalga oshira boshlashdi. Hukumatlar xalqaro munosabatlarga, qonun va tartibni saqlashga va jamiyatning umumiy faoliyatiga katta ahamiyat berganligi sababli, ular inson huquqlarini ta’minlashga tinchlik, demokratiya va ijtimoiy taraqqiyotni targ‘ib qilish vositasi sifatida qarashadi.

Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim – bu odamlar o‘z huquqlari va boshqalarning huquqlarini hamkorlikda hamda interaktiv ta’lim orqali o‘rganish jarayonidir. Inson huquqlari ta’limi xalq harakati inson huquqlari ta’limidan ko‘ra inson huquqlari ta’limi atamasini afzal ko‘radi va inson huquqlarini hayot tarzi sifatida ta’kidlaydi. Ta’limga emas, balki o‘rganishga urg‘u berish, shuningdek, inson huquqlarini o‘rganish va ularni insonlarning kundalik hayotida qo‘llash jarayonining individual xususiyatini ta’kidlash uchun mo‘ljallangan.

Inson huquqlarini faqat inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni tarqatish orqali amalga oshirish mumkin. Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim barcha odamlarni o‘z huquqlari va boshqalarning huquqlarini himoya qilishga undaydigan qadriyatlar, e’tiqodlar va munosabatlarni targ‘ib qiladi. U har qanday jamiyatda inson huquqlarini amalga oshirish uchun har bir shaxsning umumiy mas’uliyatini tushunishni rivojlantiradi.

Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim, inson huquqlari ta’limining mazmuni va uslubi inson huquqlari qadriyatlariga (masalan, ishtirok etish, fikrlash, so‘z erkinligi va h.k.) mos kelishi va tashkil etilishi kerakligi, shuningdek, inson sohasidagi ta’lim huquqlari, o‘quv jarayoni uning mazmuni kabi muhimligini tan olish lozim.

Talabalarda inson huquqlari qadriyatlarini o‘z hayotida qo‘llash, inson huquqlarini targ‘ib qilish va himoya qilish bo‘yicha harakatlarni amalga oshirishga imkon beradigan ko‘nikma, munosabat va qadriyatlarni rivojlantirish orqali inson huquqlarini o‘rgatish mumkin.

Inson huquqlarining ta’minlash doim ham to‘liq amalga oshirilmaydi. Faqat inson huquqlarini to‘liq anglash, tushunish va hurmat qilishgina, mazkur huquq sohasini rivojlantirishga xizmat qilishi mumkin. Shuning uchun ham inson huquqlari bo‘yicha ta’lim olish huquqining o‘zi tobora inson huquqi sifatida e’tirof etilmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim va ta’lim deklaratsiyasi va Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim bo‘yicha Jahon dasturi inson huquqlari bo‘yicha ta’limni rivojlantirish uchun mahalliy, milliy, mintaqaviy va xalqaro darajadagi barcha manfaatdor tomonlarning hamkorligini ta’minlaydi.

Bundan 25 yil avval O‘zbekiston xalqaro huquq sub’ekti sifatida jahon hamjamiyatiga kirib keldi, nufuzli xalqaro tashkilotlarga to‘la huquqli a’zo bo‘ldi, ikki va ko‘p tomonlama asosda faol xalqaro hamkorlikni boshladi. Bugungi kunga kelib esa, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti, Islom hamkorlik tashkiloti, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti, Parlamentlararo ittifoq, YuNESKO va boshqa tashkilotlarning yuksak minbarlaridan o‘zbek diplomatiyasining faol pozitsiyasi eshitilmoqda. tashqi siyosiy tashabbuslar jahon hamjamiyati tomonidan tobora e’tirof etilmoqda.

Jamiyatda inson huquqlari madaniyatini shakllantirish fuqarolarning huquqlariga rioya etilishi va himoya qilinishini ta’minlash, qonun ustuvorligini mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Keyingi yillarda mamlakatimizda milliy huquq tizimini tubdan isloh qilish, jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirish, malakali yuridik kadrlar tayyorlash borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.

So‘nggi kunlarda esa, davlatimiz rahbarining farmoyishi bilan Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim bo‘yicha Jahon dasturining to‘rtinchi bosqichini O‘zbekistonda amalga oshirish bo‘yicha Milliy komissiya tuzildi.

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Milliy markazi matbuot xizmatining ma’lum qilishicha, 2020-2024 yillarda Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim bo‘yicha Jahon dasturining to‘rtinchi bosqichi amalga oshirilmoqda, bu esa inson huquqlari bo‘yicha ta’lim orqali yoshlarning imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan.

Hozirda O‘zbekistonda inson huquqlari sohasida, jumladan, bu borada ta’lim tizimini takomillashtirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Inson huquqlari sohasidagi ta’lim O‘zbekistonda inson huquqlari madaniyatini shakllantirishga doir davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir.

Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim har bir fuqaro tomonidan inson huquqlariga umuminsoniy hurmat ko‘rsatish va ularga rioya etilishini ta’minlashda, shuningdek, zo‘ravonlik va nizolarning oldini olishda alohida ahamiyatga ega. Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim bo‘yicha 2020-2024 yillarga mo‘ljallangan Butunjahon dasturining to‘rtinchi bosqichi inson huquqlari bo‘yicha ta’lim orqali yoshlarning imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan.

Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 7 fevralda “O‘zbekiston Respublikasida Inson huquqlari sohasidagi Milliy ta’lim dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-46-son qarori qabul qilindi. Inson huquqlari sohasidagi Milliy ta’lim dasturini qabul qilishning zarurati, asosan, mamlakatimizda inson huquqlari bo‘yicha ta’lim va tarbiyani rivojlantirish sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarga qaramasdan, qator hal etilmagan masalalar, kamchilikliklar va foydalanilmagan imkoniyatlar mavjudligi, oliy o‘quv yurtlarida, litsey va texnikumlarda “Inson huquqlarini o‘rganish” maxsus o‘quv kursi o‘qitilishi oliy ta’lim muassasalarida to‘liq yo‘lga qo‘yilmaganligi hamda moliyalashtirish masalasi hal qilinmaganligi sababli fanlar nomutaxassis o‘qituvchilar tomonidan o‘qitilishida ko‘zga tashlanadi.

Milliy ta’lim dasturining ahamiyati esa, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari sohasida ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi Deklaratsiyasi qoidalari va inson huquqlari sohasidagi Jahon ta’lim dasturining to‘rtinchi bosqichini amalga oshirish, shuningdek, aholi barcha qatlamlarining inson huquqlari va erkinliklari to‘g‘risidagi milliy va xalqaro standartlar to‘g‘risida xabardorligini, ushbu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligini yanada oshirishdan iborat.

Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilishimiz mumkinki, inson huquqlari bo‘yicha ta’lim inson huquqlariga umumbashariy hurmat va umumiy rioya qilishni rag‘batlantirish uchun asosdir.

Inson huquqlarini faqat ularni himoya qilish uchun aholi tomonidan norasmiy va barqaror talablar orqali amalga oshirish mumkin. Inson huquqlari bo‘yicha ta’lim barcha odamlarni o‘z huquqlari va boshqalarning huquqlarini himoya qilishga undaydigan qadriyatlar, e’tiqodlar va munosabatlarni targ‘ib qilib, har qanday jamiyatda inson huquqlarini amalga oshirish uchun har bir shaxsning umumiy mas’uliyatini tushunishini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Umarxanova Dildora Sharipxanovna, 

yuridik fanlar doktori, professor

«Yangi O‘zbekiston» va «Pravda Vostoka» gazetalari tahririyati