Буюк мутафаккир бобомиз Алишер Навоий шеърияти бебаҳолиги, бетакрорлиги, ҳозиргача дунё олимлари, адабиёт мухлислари томонидан ўзгача қизиқиш ва эътибор билан ўрганилиши ҳеч кимга сир эмас.

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ректори, академик, навоийшунос олим Шуҳрат Сирожиддиновга аллома бобомизнинг ижодига доир бир неча саволлар билан мурожаат қилдик. 

– Аслида Алишер Навоий меросини ўрганишга бир инсон умри етадими йўқми, бу жуда баҳсли мавзу. Буюк мутафаккир меросини ўрганиш ҳақида гап кетганида,  икки хил ёндашув хусусида айтмоқчи эдим. Миллий адабиётимиз дарғалари Навоий асарларини ўз ҳаётлари давомида босқичма-босқич, масалан, алоҳида тайёргарликсиз 20 ёшда, кейинчалик 40 ёшдан ошганда ҳамда 50-55 ёшлар атрофида қайта-қайта ўрганиб, унинг мўъжизакор жиҳатларини ўзлари учун янгитдан кашф этганлари ҳақида сўзлайдилар. Яна бир ёндашув борки, унга кўра Навоийни ёш авлодга болаликдан сингдириб бориш кераклиги айтилади. Сиз бундай ёндашувларга қандай қарайсиз? 

– Алишер Навоий мероси чексиз маънавий хазина бўлиб, унинг ижоди инсон тафаккури, қалби ва руҳиятига таъсир этувчи юксак аҳамиятга эга. Унинг асарлари нафақат шеърият ва насрда, балки фалсафа, маърифат, маданият ва маънавият масалаларида ҳам бетакрор хулосалар берган асарлар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Навоий ижоди чуқур тадқиқ этилиши, ҳар бир авлод томонидан қайта-қайта ўрганилиши лозим. Бир инсон умрида уни тўлиқ англаши ва эгаллаши мушкул, чунки ҳар бир асар турли маъноларга бой бўлиб, ҳар бир ёш ва босқичда янги маънолар очилади. Шу боис, Навоий меросини болаликдан ўргатиш ва унинг маънавий бойлигини жамиятга кенг тарғиб этиш муҳимдир. Бу жараён изчил давом эттирилгандагина, Навоийнинг ҳақиқий қадри ва маънавий бойлиги ҳар бир инсон ҳаётида муҳим аҳамият касб этади. Давлатимиз раҳбари Янги Ўзбекистон тараққиёт стратегиясини белгилаб бераркан, Учинчи Ренессанс — Янги Уйғониш даврининг мустаҳкам пойдевори Алишер Навоийдек улуғ аждодларимизнинг бизга қолдирган бой ва бетимсол ижоди ва адабий меросини кенг ўрганиш ва ўргатиш, айниқса, ёш авлод қалбига сингдириш билан пойдор ва устувор бўлишига алоҳида эътибор қаратади. 

Алишер Навоий меросини ўрганишга бир инсон умри етадими ёки йўқ – бу, албатта, баҳсли масала. Чунки буюк мутафаккирнинг ижоди фақат бадиий асарлардан иборат эмас, балки фалсафа, тарих, тилшунослик, тасаввуф, ахлоқ ва сиёсатга оид чуқур билимларни ҳам ўз ичига олади. Шунинг учун уни тўлиқ ўзлаштириш, тушуниш ва англаш узлуксиз изланиш ва етук интеллект талаб қилади.Сиз айтган икки хил ёндашувнинг ҳар бири ўз ўрнида жуда муҳим. Биринчи ёндашув – Навоийни босқичма-босқич, турли ёш даврларида қайта ўрганиш – унинг асарлари ҳар бир инсон ҳаётидаги турли босқичларда янгича мазмун касб этишини англатади. Ёшлигида асосан бадиий эстетик завқ ва ҳиссиёт уйғотса, ўрта ёшда унинг фалсафий-ахлоқий жиҳатлари очила бошлайди, кексаликда эса ҳаётий тажриба билан уйғунлашиб, янада чуқур идрок қилинади. 

Иккинчи ёндашув – Навоийни болаликдан онгга сингдириш ҳам ниҳоятда муҳим ва самарали. Чунки инсон болалигида шаклланган фикрлар ва қадриятлар умр бўйи сақланиб қолади. Агар Навоийнинг сўз санъати, инсонийликка даъват этувчи ғоялари болаликдан сингдирилса, бу ёш авлод онгига ижобий таъсир қилади, уларнинг адабий-бадиий дидини ўстиради ва маънавий оламини бойитади.

Демак, бу ёндашувлар бир-бирини инкор этмайди, аксинча, бир-бирини тўлдиради. Энг тўғри йўл – Навоийни болаликдан ўргатиш ва ҳаёт давомида уни қайта-қайта англаш орқали чуқурроқ тушуниш. Айниқса, замонавий таълим тизимида бу икки ёндашув уйғун ҳолда олиб борилса, Навоийнинг бебаҳо мероси авлодларга янада таъсирчан ва самарали етказилади.

–Улуғ мутафаккир номи билан юритилувчи, ўзбек тили ва адабиёти бўйича мамлакатимиздаги энг етакчи олий ўқув даргоҳи бўлган мазкур университетда Навоий меросини ўрганишга қандай эътибор қаратилмоқда?

– Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида буюк мутафаккир ва шоирнинг илмий-ижодий меросини чуқур ўрганишга катта эътибор қаратилмоқда. Университетда махсус кафедралар, илмий марказлар, Навоийшуносликка ихтисослашган тадқиқот гуруҳлари ташкил этилган. Бу ерда Навоий асарларининг таҳлили, улардаги фалсафий ва бадиий қийматлар ўрганилади, янги тадқиқотлар олиб борилади. Масалан, университетимиз олимлари томонидан Алишер Навоий муаллифлик корпуси яратилди. Шунингдек, талабалар учун махсус курслар, маҳорат дарслари ва илмий анжуманлар ташкил этилиб, Навоий ижоди ҳақидаги билимлар чуқурлаштирилмоқда. Ҳар йили университет томонидан анъанавий тарзда “Алишер Навоий ва ХХI” халқаро анжумани ташкил этиб келинмоқда. Шу нуқтаи назардан бошқа бирор­бир мамлакатда ўхшаши, андозаси йўқ муқаддас илм маскани — Навоий бобомиз номи билан аталувчи университет ҳам бежиз барпо бўлмаганини барчамиз яхши биламиз. Чунки Навоийни англамай, унга яқинлашмай туриб, Уйғониш палласига қадам қўйиб бўлмайди. Шу боис, Алишер Навоий ижодини кенг ўрганиш, у қолдирган бой маънавий меросни дунё бўйлаб кенг тарғиб қилиш масаласига  жиддий ёндашилаётгани бежиз эмас. Айни шу мақсадда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ташаббуси билан ҳар йили “Алишер Навоий ва ХХI аср” мавзусида улуслараро анжумани ўтказиб келинмоқда. Шу давр мобайнида ушбу анжуман дунё навоийшунослиги тарихида ўзининг муносиб ўрнига эга бўлди. Анжуманда дунёнинг турли минтақаларидан турколог олимларнинг қатнашаётгани унинг нуфузини белгилайди. 

Дастлабки етти йил конференция Алишер Навоий номидаги ТошДЎТАУда ўтказилди. Шу давр мобайнида Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида юзлаб тадқиқотлар эълон қилинди, дунёнинг турли давлатларидан кўплаб олимлар Навоий юртида жам бўлдилар. Қувонарлиси шундаки, бу анжуман туфайли дунёнинг турли ҳудудларида фаолият кўрсатиб келаётган навоийшунослар бир ерда йиғилиб, ўзаро фикр алмашиб бордилар. Можар навоийшуноси Бенедек Пери, франциялик Марк Тоутант, туркиялик навоийшунос ва турколог олимлар: Ваҳит Турк, Танжу Сейҳан, Гунай Кут, Сема Барутчу Ўзўндер, Хатиже Тўрен, Айшехан Дениз Абик, Метин Караўрс, Ўнал Кая, Фунда Топрак, Зуҳал  Ўлмез, Эмек Ушенмез, Фатма Ачик, Ҳусейин Байдемир, Булент Байрам, Эржан Петек, Себаҳат Дениз; озарбайжонлик  Иса Ҳабиббейли, Алмаз Улви, Элчин Иброҳимов; покистонлик Рухшона Ифтихор; кореялик  О Юн-Кюн; эронлик Ҳусейн Дузгун, Амир Неъмати Лимоий ва Фарҳод Раҳимий; афғонистонлик Алим Лабиб, Абдуллоҳ Рўин, Нуруллоҳ Олтой, Шафиқа Ёрқин, Муҳаммад Яъқуб Қараш; қозоғистонлик Тўрали Қидир; тожикистонлик Сайидхожа Ализода, Муҳаммад Али Хуросоний, Олимжон Қосимовлар шу анжуман доирасида ўзбек олимлари билан яқиндан танишиб, ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйдилар. Мазкур анжуман туфайли ўзбек навоийшунос олимларини ҳам дунё таниди. 

Шуни таъкидлаш ўринлики, турли давлатларда ўзбек адабиёти, хусусан, Навоий ижоди билан боғлиқ тадқиқотлар олиб бораётган олимларнинг сони жуда кўп. Тошкентдаги ушбу нуфузли халқаро анжуманга келишни истайдиган, аммо турли сабаблар билан қатнашиш имкониятига эга бўлмаганлар ҳам анчагина. Ана шундай олимлар учун имконият яратиш ва   барча мамлакатлардаги навоийшуносларнинг ўзаро ҳамкорлигига эришиш мақсадида 2023 йилдан эътиборан  “Алишер Навоий ва XXI аср” улуслараро анжуманни Ўзбекистондан ташқарида ўтказишга қарор қилдик. 

2023 йил Озарбайжонда ўтказилган анжуман биз тўғри йўлни танлаганимизни кўрсатди. Озарбайжонда ўтказилган анжуманда кўплаб маҳаллий туркологларнинг қатнашгани бунга далолатдир. Янги номларнинг кашф этилгани ва озар тадқиқотчиларининг Навоий анжумани доирасида фаол қатнашгани бизни қувонтирди. Айниқса, шу анжуманда Ўзбекистон ва Озарбайжон ёш олимларининг ўзаро танишуви амалга ошди ва уларнинг халқаро миқёсдаги ҳамкорлик ишларини бошлаб берди. Илк тажриба ижобий самара бергач, 2024 йилда ушбу нуфузли анжуман Туркиянинг қадимий Бурса шаҳридаги Улудағ университетида ўтказилди. Жорий йилда эса қардош ва ёндош Қозоғистонда ўтказилиши белгиланган. 

–Алишер Навоий асарларини хорижий тилларга таржима этиш ва шу орқали унинг жаҳон миқёсида тарғиботини кучайтириш бўйича қандай ишлар олиб борилмоқда?

– Алишер Навоий асарларини хорижий тилларга таржима қилиш ва уларни жаҳон миқёсида тарғиб этиш масаласи жуда муҳим ва долзарб ҳисобланади. Навоий нафақат ўзбек адабиётининг, балки бутун жаҳон маданий меросининг улкан сиймоларидан биридир. Унинг ижоди бадиий юксаклик, фалсафий чуқурлик ва инсоний қадриятларнинг ифодаси бўлиб, бу маънавий бойликдан бутун дунё баҳраманд бўлиши лозим. 

Бироқ Навоий асарларини таржима қилишда бир қанча муҳим омилларга эътибор бериш зарур. Унинг шеърияти серқирра ва мураккаб бўлиб, нафақат мазмун, балки шакл жиҳатидан ҳам бетакрор. Шунинг учун таржима жараёнида матннинг эстетик гўзаллигини, мусиқий оҳангини ва мазмунини тўлиқ сақлаш муҳимдир. Афсуски, кўплаб таржималар матннинг руҳини етарлича акс эттира олмайди. Бу борада, юқори малакали таржимонлар ва адабиётшунослар иштирокида, жуда синчковлик билан ишлаш талаб этилади. 

Шунингдек, Навоий меросини хорижда тарғиб қилиш учун нафақат таржималар, балки академик тадқиқотлар, илмий конференциялар, бадиий фильмлар ва замонавий медиа воситалари орқали ҳам кенг тарғибот ишлари олиб борилиши керак. Унинг ғоялари, инсонпарварликка асосланган қарашлари бугунги глобаллашув даврида ҳам долзарб ва аҳамиятлидир. 

Хулоса қилиб айтганда, Навоийнинг ижодини жаҳон саҳнасига олиб чиқиш ўзбек маданиятининг халқаро майдонда янада кенг танилишига хизмат қилади. Бунинг учун сифатли таржималар яратиш, илмий тадқиқотларни ривожлантириш ва замонавий тарғибот воситаларидан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга.

Навоий ижоди нафақат миллий, балки халқаро маданий мероснинг ажралмас қисми сифатида қаралади. Университетда унинг асарларини хорижий тилларга таржима қилиш устида иш олиб борилмоқда. Шунингдек, университет таржима жараёнида халқаро ҳамкорликни кучайтиришга ҳам катта аҳамият қаратади. Навоий асарлари электрон, аудио ва визуал шаклларда тақдим этилиб, халқаро маданий майдонда кенг тарқатилмоқда. Хорижий мамлакатларда Навоий ижоди бўйича конференциялар, тадқиқотлар ва нашрлар олиб борилиб, унинг номини бутун дунёда тараннум этишга катта ҳисса қўшилмоқда.

Барчамизга яхши маълумки, Алишер Навоий илм-фан ҳомийси бўлган ва туркий маданиятни умумбашарий маданиятнинг ажралмас буюк қисми эканини тарғиб қилиб асарлар ёзган. Бир неча асрларки, Ғарб ва Шарқ олимлари унинг бу хизматларини алоҳида таъкидлаб келади. Бугунги даврда ҳам дунёнинг турли мамлакатларида Алишер Навоий асарларини ўрганаётган ва тарғиб этаётган олимлар кўплаб топилади. Биз уларнинг Алишер Навоий ижодини тарғиб этишдаги хизматларини қадрлаймиз ва чуқур муҳаббат билан қараймиз. Шу боис Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети томонидан ўзбек тили ва адабиёти тарихини, Навоий ижодини ўрганишда жонбозлик кўрсатаётган хорижлик олимларни алоҳида этироф этиш, рағбатлантириш мақсадида “Алишер Навоий” медали таъсис этилган. Ҳозирги кунда кўплаб хорижлик ва маҳаллий олимлар, тадқиқотчилар мазкур медаль билан мукофотланди. 

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 12 январдаги “Хорижий давлатларда Ўзбекистон тарихи ва маданияти, ўзбек тили ва адабиётини ўрганишни кенг тарғиб қилиш орқали туристлар оқимини кўпайтириш ҳамда мамлакатимиз нуфузини янада оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори эса миллий тилимиз ва маданиятимиз тарғиботи бўйича қилиниши лозим бўлган ишларнинг янгича тарҳини чизиб берди. 

Қарорда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети зиммасига 2024 йил якунига қадар хориждаги ўзбек миллий маданий марказлари ва Ўзбекистоннинг хориждаги дипломатик ваколатхоналари ҳузурида ўзбек тили курсларини ташкил этиш ҳамда уларда машғулотлар мунтазам олиб борилишини таъминлаш вазифаси ҳам юклатилган. Қарорда белгиланганидек, юртимизнинг бой илмий, тарихий, маданий ва маънавий меросини ўрганишга қизиқиш юқори бўлган хорижий таълим ва илмий ташкилотларда Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг марказлари бирин-кетин очилмоқда. Шу кунгача Қирғизистоннинг Ўш шаҳрида, Туркиянинг Бурса Улудағ университетида, Озарбайжоннинг Ганжа шаҳарларида ана шундай марказларни очдик. Бир сўз билан айтганда, марказ рамзий маънода Алишер Навоий орзу қилган бирлашув ғоясининг амалдаги бир кўриниши бўлади, дейиш мумкин.

–Мамлакатимиз зиёлиларининг пешқадам вакили, кўзга кўринган олим сифатида Навоий меросини ўрганиш сизнинг маънавий камолотингизда қандай аҳамият касб этди?

– Навоий меросини ўрганиш нафақат тилшунослар ва адабиётшунослар, балки ҳар бир зиёли инсоннинг маънавий юксалишида муҳим ўрин тутади. Ҳар бир инсон буюк шоир ижоди орқали ўзининг шахсий камолоти ва маънавий тараққиётига улкан ҳисса қўшиши мумкин. Навоийнинг асарлари орқали нафақат ўзбек адабиёти ва тилининг юксак салоҳиятини англаш, балки умумбашарий қадриятлар, инсонпарварлик, маърифат ва ахлоқий юксалиш борасида чуқур билимга эга бўлиш мумкин.

Навоийнинг фалсафий қарашлари, инсон руҳиятини камол топтиришга қаратилган ғоялари инсоннинг дунёқарашини бойитади, унинг маънавий камолотида асосий манбага айланади. Унинг асарларидаги ҳар бир мисра ҳаётий фалсафа ва маънавий юксалиш учун йўлбошчи вазифасини ўтайди.

Навоий ижодида инсон камолоти марказий ўрин тутади. У ўз асарларида ҳалоллик, адолат, саховат, шукроналик, сабр ва тавозелик каби фазилатларни улуғлайди. Масалан, “Маҳбуб ул-қулуб” асарида инсоннинг ахлоқий баркамоллиги ҳақида қимматли панд-насиҳатлар берилган бўлса, “Хамса” достонларида эзгулик ва ёвузлик, адолат ва зулм ўртасидаги кураш кенг тасвирланади. Аввало, Навоий ижодининг муҳиби сифатида шуни айта оламанки, ҳазратдан ўқиганларимнинг барчаси ҳаётнинг мураккаб ҳақиқатларини англашимга, тўғри йўл танлашимга кўмаклашган. 

Алишер Навоий – миллат қуёши. “Шамс ул-миллат” ижодини тадқиқ этиш инсон тафаккурини чархлайди, дунёқарашини кенгайтиради. У ўз даврининг илғор билимларини ўзида мужассам этган ҳолда, фалсафа, тарих, санъат ва тасаввуфга оид чуқур мулоҳазалар юритган. Булар эса мантиқий ва таҳлилий фикрлашимни оширгани, ҳаётга теран назар билан қарашга ўргатгани билан ниҳоятда аҳамиятлидир. 

– Самимий суҳбат учун ташаккур!     

ЎзА мухбири 

Назокат Усмонова

суҳбатлашди