Янги таҳрирдаги Конституциямиз қабул қилинганига икки йилдан ошди. Шу қисқа вақт ичида Асосий қонунимиз нормалари ҳаётимиздаги туб ўзгаришлар ва жадал тараққиётнинг ишончли ҳуқуқий асоси сифатида намоён бўлмоқда.

Конституцияда инсон ҳуқуқларига оид нормалар уч баравардан ортиққа оширилди. Яъни, олдинги Конституцияда бу йўналишдаги моддалар 23 тани ташкил этган бўлса, янги таҳрирдаги Конституцияда 11 та янги модда қўшилиб, жами 34 та моддадан иборат бўлди. Инсон ҳуқуқларига тааллуқли моддалардаги нормалар миқдори эса 37 тадан – 98 тага кўпайди.

Муҳими, ушбу конституциявий нормаларда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш – давлатнинг олий мақсади сифатида белгиланган. Бу, ўз навбатида, юртимизда инсон манфаатларини олий даражада кафолатлашга хизмат қилмоқда.

Конституциямизда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари кафолатлари тизими, фуқароларга ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкониятлари кенгайтирилди. Хусусан, Конституциянинг 55-моддасига кўра, ҳар ким ўз ҳуқуқ ва эркинликларини қонунда тақиқланмаган барча усуллар билан ҳимоя қилишга ҳақли. Ҳар кимга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг ҳамда бошқа ташкилотларнинг, улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ва ҳаракатсизлиги устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади.

Ҳар кимга бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш учун унинг иши қонунда белгиланган муддатларда ваколатли, мустақил ҳамда холис суд томонидан кўриб чиқилиши ҳуқуқи кафолатланади. Ҳар ким Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва халқаро шартномаларига мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат этишга ҳақли. Ҳар ким давлат органларининг ёхуд улар мансабдор шахсларининг қонунга хилоф қарорлари, ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган зарарнинг ўрни давлат томонидан қопланиши ҳуқуқига эга.

Ушбу қоидаларнинг мазмун-моҳияти шундаки, фуқаролар ўз бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини, ўзгалар ҳуқуқларини бузмаган ҳолда, мустақил ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга.

Конституциямизга бундай норма киритилиши, шубҳасиз, бузилган ҳуқуқни қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай усуллар билан, ўзгаларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига дахл қилмаган ҳолда ҳимоя қилишни ҳамда ҳар бир фуқаронинг ўзига тегишли бўлган шахсий, сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уларнинг жамият ва давлат ҳаётида фаол иштирок этишини таъминлашга қаратилгани билан ғоят муҳим.

Асосий қонунда ўз ифодасини топган мазкур қоидалар халқаро ҳужжатлар ҳисобланган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, шунингдек, “Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари тўғрисида”ги МДҲ Конвенцияси ва бошқа халқаро ҳамда минтақавий норматив ҳужжатлар қоидаларига тўла мос келади. Бинобарин бу каби халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ғайриқонуний тажовузлардан ҳимоя қилиниш ҳуқуқи кафолатланган.

Конституциявий нормалар асосида бевосита амалиётда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга қанчалик эришилмоқда? Бу саволга жавоб сифатида бир-иккита ҳаётий мисол келтирамиз.

Биринчи мисол: Фуқаро Х.Х. ўзининг мулкий ҳуқуқларини тиклашни сўраб ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларига узоқ вақт мобайнида мурожаат қилиб келади. Аммо, айрим сабабларга кўра унинг ҳуқуқлари тикланмасдан қолаётганди.

Бироқ, халқимизнинг: “Ҳақиқат эгилади, букилади, аммо синмайди” деган доно мақоли бежиз айтилмаган. Ушбу ҳолатда ҳам адолат, ҳақиқат юзага чиқиб, фуқаро Х.Х. мулкий ҳуқуқларини қўлга киритди. Қонунларни менсимаган фуқаро А.Ф ва А.А га нисбатан эса тўпланган жиноят иши тегишли судловга ўтказилди.

Буни қарангки, фуқаро Х.Х. судларда ҳам қарийб бир ярим йил овора бўлади. Сабаби жиноят иши бўйича жабрланувчи Х.Х. нинг манфаатига зид бўлган қарорлар қабул қилинади.

Иш прокуратуранинг протести ва жабрланувчининг шикояти асосида тафтиш инстанциясида кўрилиб, адолат қарор топди. Ниҳоят, Х.Хнинг мулкий ҳуқуқларини тиклаш, етказилган зарарни ундириш билан боғлиқ қарор чиқарилди.

Иккинчи мисол: Тошкент шаҳрида яшовчи фуқаро А.В. нинг шахсий мулкий ҳуқуқларига дахл қилган шахсларга йиллар давомида чора кўрилмасдан, бузилган ҳуқуқлари тикланмасдан қолган. Миллий марказнинг тавсиялари ва прокуратура органларининг назоратида фуқаро А.В. нинг Конституцияда кафолатлаб қўйилган ҳуқуқлари суд орқали тикланиши таъминланди.

Илгари судлар томонидан қабул қилинган қарорлар жабрланувчи А.В.нинг манфаатига ўзгартирилди.

Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда фуқароларнинг бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш учун етарли воситалар мавжуд. Бу муҳим воситалар амалиётда инсоннинг конституциявий ҳуқуқларини ҳимоя қилиб келмоқда.

Отабек НОРБОЕВ,

Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси

Миллий маркази бўлим бошлиғи

 «Iste’mol madaniyati» газетасининг 2025 йил 28 август кунги 15 (207)-сони