Yangi tahrirdagi Konstitutsiyamiz qabul qilinganiga ikki yildan oshdi. Shu qisqa vaqt ichida Asosiy qonunimiz normalari hayotimizdagi tub o‘zgarishlar va jadal taraqqiyotning ishonchli huquqiy asosi sifatida namoyon bo‘lmoqda.

Konstitutsiyada inson huquqlariga oid normalar uch baravardan ortiqqa oshirildi. Ya’ni, oldingi Konstitutsiyada bu yo‘nalishdagi moddalar 23 tani tashkil etgan bo‘lsa, yangi tahrirdagi Konstitutsiyada 11 ta yangi modda qo‘shilib, jami 34 ta moddadan iborat bo‘ldi. Inson huquqlariga taalluqli moddalardagi normalar miqdori esa 37 tadan – 98 taga ko‘paydi.

Muhimi, ushbu konstitutsiyaviy normalarda inson huquq va erkinliklarini ta’minlash – davlatning oliy maqsadi sifatida belgilangan. Bu, o‘z navbatida, yurtimizda inson manfaatlarini oliy darajada kafolatlashga xizmat qilmoqda.

Konstitutsiyamizda inson va fuqarolarning huquqlari kafolatlari tizimi, fuqarolarga o‘z huquqlarini himoya qilish imkoniyatlari kengaytirildi. Xususan, Konstitutsiyaning 55-moddasiga ko‘ra, har kim o‘z huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilishga haqli. Har kimga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining hamda boshqa tashkilotlarning, ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari va harakatsizligi ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi.

Har kimga buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash uchun uning ishi qonunda belgilangan muddatlarda vakolatli, mustaqil hamda xolis sud tomonidan ko‘rib chiqilishi huquqi kafolatlanadi. Har kim O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga va xalqaro shartnomalariga muvofiq, agar davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, insonning huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi xalqaro organlarga murojaat etishga haqli. Har kim davlat organlarining yoxud ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof qarorlari, harakatlari yoki harakatsizligi tufayli yetkazilgan zararning o‘rni davlat tomonidan qoplanishi huquqiga ega.

Ushbu qoidalarning mazmun-mohiyati shundaki, fuqarolar o‘z buzilgan huquq va erkinliklarini, o‘zgalar huquqlarini buzmagan holda, mustaqil himoya qilish huquqiga ega.

Konstitutsiyamizga bunday norma kiritilishi, shubhasiz, buzilgan huquqni qonun bilan taqiqlanmagan har qanday usullar bilan, o‘zgalarning huquq va manfaatlariga daxl qilmagan holda himoya qilishni hamda har bir fuqaroning o‘ziga tegishli bo‘lgan shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlarini himoya qilish, ularning jamiyat va davlat hayotida faol ishtirok etishini ta’minlashga qaratilgani bilan g‘oyat muhim.

Asosiy qonunda o‘z ifodasini topgan mazkur qoidalar xalqaro hujjatlar hisoblangan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, shuningdek, “Inson huquqlari va asosiy erkinliklari to‘g‘risida”gi MDH Konvensiyasi va boshqa xalqaro hamda mintaqaviy normativ hujjatlar qoidalariga to‘la mos keladi. Binobarin bu kabi xalqaro-huquqiy hujjatlarda shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini g‘ayriqonuniy tajovuzlardan himoya qilinish huquqi kafolatlangan.

Konstitutsiyaviy normalar asosida bevosita amaliyotda inson huquq va erkinliklarini himoya qilishga qanchalik erishilmoqda? Bu savolga javob sifatida bir-ikkita hayotiy misol keltiramiz.

Birinchi misol: Fuqaro X.X. o‘zining mulkiy huquqlarini tiklashni so‘rab huquqni muhofaza qilish idoralariga uzoq vaqt mobaynida murojaat qilib keladi. Ammo, ayrim sabablarga ko‘ra uning huquqlari tiklanmasdan qolayotgandi.

Biroq, xalqimizning: “Haqiqat egiladi, bukiladi, ammo sinmaydi” degan dono maqoli bejiz aytilmagan. Ushbu holatda ham adolat, haqiqat yuzaga chiqib, fuqaro X.X. mulkiy huquqlarini qo‘lga kiritdi. Qonunlarni mensimagan fuqaro A.F va A.A ga nisbatan esa to‘plangan jinoyat ishi tegishli sudlovga o‘tkazildi.

Buni qarangki, fuqaro X.X. sudlarda ham qariyb bir yarim yil ovora bo‘ladi. Sababi jinoyat ishi bo‘yicha jabrlanuvchi X.X. ning manfaatiga zid bo‘lgan qarorlar qabul qilinadi.

Ish prokuraturaning protesti va jabrlanuvchining shikoyati asosida taftish instansiyasida ko‘rilib, adolat qaror topdi. Nihoyat, X.Xning mulkiy huquqlarini tiklash, yetkazilgan zararni undirish bilan bog‘liq qaror chiqarildi.

Ikkinchi misol: Toshkent shahrida yashovchi fuqaro A.V. ning shaxsiy mulkiy huquqlariga daxl qilgan shaxslarga yillar davomida chora ko‘rilmasdan, buzilgan huquqlari tiklanmasdan qolgan. Milliy markazning tavsiyalari va prokuratura organlarining nazoratida fuqaro A.V. ning Konstitutsiyada kafolatlab qo‘yilgan huquqlari sud orqali tiklanishi ta’minlandi.

Ilgari sudlar tomonidan qabul qilingan qarorlar jabrlanuvchi A.V.ning manfaatiga o‘zgartirildi.

Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda fuqarolarning buzilgan huquq va erkinliklarini tiklash uchun yetarli vositalar mavjud. Bu muhim vositalar amaliyotda insonning konstitutsiyaviy huquqlarini himoya qilib kelmoqda.

Otabek NORBOYEV,

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi

Milliy markazi bo‘lim boshlig‘i

 «Iste’mol madaniyati» gazetasining 2025-yil 28-avgust kungi 15 (207)-soni