(8 декабрь – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси куни)

Умумхалқ референдуми йўли билан қабул қилинган Бош қомусимизга ўзгартиш ва қўшимчалар киритилишидан кўзланган асосий мақсад инсон ҳуқуқларини янада кенгайтириш, уни таъминлаш механизмини ва бунда давлат масъулиятини янада кучайтириш эди.

Янги таҳрирдаги Конституцияда инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг дахлсизлиги, унинг бевосита амал қилиши, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари қонунларнинг ҳамда давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, уларнинг мансабдор шахслари фаолиятининг моҳияти ва мазмунини белгилаши, давлат томонидан инсонга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқий таъсир чоралари мутаносиблик принципига асосланиши ва қонунларда назарда тутилган мақсадларга эришиш учун етарли бўлиши кераклиги, инсон билан давлат органларининг ўзаро муносабатларида юзага келадиган қонунчиликдаги барча зиддиятлар ва ноаниқликлар инсон фойдасига талқин этилиши белгиланди.

Шунингдек, Конституцияда инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари бўйича нормалар миқдори кенгайтирилиб, янги ҳуқуқлар ва қоидалар киритилди. Аввалги Конституцияда инсон ҳуқуқлари учун 23 модда ажратилган бўлса, янги таҳрирдаги Конституцияда 34 модда мавжуд. Инсон ҳуқуқларига тааллуқли моддалардаги нормалар 37 дан 98 тага кўпайди. Бу Асосий қонунга нафақат янги моддалар қўшилганини, балки янги нормалар ҳам киритилганини кўрсатади.

Хусусан:

• шахсни суднинг қарорисиз 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин эмаслиги, ушлаш чоғида тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб туриш сабаблари тушунтирилиши шартлиги;

• айбсизлик презумпцияси аниқ белгиланганлиги, айбсизликка оид барча шубҳалар, уларни бартараф этиш имконияти тугаган бўлса айбланувчи, судланувчи ёки маҳкумнинг фойдасига ҳал қилиниши; ҳар ким ўзига ва яқин қариндошларига қарши гувоҳлик беришга мажбур эмаслиги; агар шахснинг ўз айбини тан олганлиги унга қарши ягона далил бўлса, у айбдор деб топилиши ва жазоланиши мумкин эмаслиги;

• озодликдан маҳрум этилган шахслар ўзига нисбатан инсоний муомалада бўлиниши ҳамда инсон шахсига хос бўлган шаъни ва қадр-қиммати ҳурмат қилиниши ҳуқуқига эгалиги;

• шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмаслиги каби бир қатор қоидаларнинг ўрнатилиши инсонпарвар давлат йўлидан бораётганимизни кўрсатади.

Конституциямизда фуқароларнинг сиёсий соҳадаги ҳуқуқлари ҳам кенгайтирилди, унга мутлақо янги «Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари давлат хизматига киришда тенг ҳуқуққа эгадирлар» деган қоида киритилди (37-модда). Бу фуқароларнинг давлат бошқарув ишларида иштирокига тенг имконият яратади.

Конституцияга ҳомиладорлиги ёки боласи борлиги сабабли аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш, ишдан бўшатиш ва уларнинг иш ҳақини камайтиришни тақиқловчи қоиданинг киритилиши эса аёлларнинг жамиятдаги ўрни муносиб бўлишига қаратилган эътибордир. Ҳар кимнинг уй-жойи бўлиш ҳуқуқи, ҳар ким қулай атроф-муҳитга, унинг ҳолати тўғрисида ишончли ахборотга эга бўлиш ҳуқуқи, ўқитувчилар мақомининг алоҳида белгиланиши, уларнинг шаъни, қадр-қимматининг ҳимоя қилиниши, уларга алоҳида ғамхўрлик қилиш кераклиги, давлат фуқароларнинг бандлигини таъминлаш, ишсизликдан ҳимоя қилиш, камбағалликни қисқартириш чораларини кўришининг Конституцияда қайд қилиниши ва Конституциявий даражада белгиланиши Ўзбекистоннинг халқпарвар давлат эканлигидан далолат беради.

Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Конституцияда инсон ва фуқаролар ҳуқуқларининг кафолатлари тизими, фуқароларга ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкониятлари кенгайтирилди. Жумладан, ҳар ким ўз ҳуқуқ ва эркинликларини қонунда тақиқланмаган барча усуллар билан ҳимоя қилишга ҳақли эканлиги; ҳар ким қонунчилик ва халқаро шартномаларга мувофиқ, агар давлатнинг ҳуқуқий ҳимояга доир барча ички воситаларидан фойдаланиб бўлинган бўлса, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи халқаро органларга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги белгиланди.

Конституциянинг 56-моддасида эса инсон ҳуқуқларини ҳимоялашда инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар вазифаси белгилаб қўйилди. Унга асосан, миллий институтлар инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг мавжуд шакллари ҳамда воситаларини тўлдиради, фуқаролик жамиятини ривожлантиришга, инсон ҳуқуқлари маданиятини юксалтиришга кўмаклашади. Давлат инсон ҳуқуқлари бўйича миллий институтлар фаолиятини ташкил этиш учун шарт-шароит яратади. Шунингдек, Конституцияда меҳнатга лаёқатсизлар, ёлғиз кексалар, ногиронлиги бўлган шахслар, аҳолининг эҳтиёжманд қисми, хотин-қизлар ҳуқуқи алоҳида ҳимояланиши белгиланди.

Инсон ҳуқуқларини ҳимоялаш фақат шахснинг ҳуқуқий ҳолатига тааллуқли боблар ва моддалардагина эмас, Конституциянинг бошқа моддаларида ҳам учрайди. Хусусан, 133-моддада фуқаролар, агар суд орқали ҳимоя қилишнинг бошқа барча воситалардан фойдаланиб бўлинган бўлса, судда кўриб чиқилиши тугалланган муайян ишда суд томонидан ўзига нисбатан қўлланилган қонуннинг Конституцияга мувофиқлиги тўғрисидаги шикоят билан Конституциявий судга мурожаат қилишга ҳақли эканлиги ифодаланган. Конституцияга киритилган бу янги қоида фуқаролар ҳуқуқининг кафолатларини кучайтириш билан бирга, Конституциявий суд фаолиятини кучайтиришга ҳам қаратилган.

Конституцияга махсус «Адвокатура» (XXIV) бобининг киритилиши ҳам инсон ҳуқуқларини таъминлаш чораларининг кучайтирилганлигини кўрсатади. Жисмоний ва юридик шахсларга малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатура фаолият кўрсатиши ҳамда унинг мустақиллиги 141–142-моддаларда белгилаб қўйилди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки, янги Бош қомусимизнинг мазмуни унинг инсонпарварлик ғоялари асосида халқчил ва мукаммал эканлигини, давлатнинг бошқарув тизимини эмас, балки, аввало, инсон ва унинг манфаатларини олий қадрият сифатида белгилаётганини намоён этади.

Ҳамидулло МЎМИНОВ,

Инсон ҳуқуқлари бўйича

Ўзбекистон Республикаси

Миллий маркази ахборот-ресурс

мультимедиа бўлими бошлиғи.

«Postda-На посту» газетасининг 2025 йил 27 ноябрь кунги 48 (4742)-сони