(8-dekabr – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni)

Umumxalq referendumi yo‘li bilan qabul qilingan Bosh qomusimizga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilishidan ko‘zlangan asosiy maqsad inson huquqlarini yanada kengaytirish, uni ta’minlash mexanizmini va bunda davlat mas’uliyatini yanada kuchaytirish edi.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada inson huquq va erkinliklarining daxlsizligi, uning bevosita amal qilishi, inson huquq va erkinliklari qonunlarning hamda davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatining mohiyati va mazmunini belgilashi, davlat tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerakligi, inson bilan davlat organlarining o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi barcha ziddiyatlar va noaniqliklar inson foydasiga talqin etilishi belgilandi.

Shuningdek, Konstitutsiyada inson huquqlari va erkinliklari bo‘yicha normalar miqdori kengaytirilib, yangi huquqlar va qoidalar kiritildi. Avvalgi Konstitutsiyada inson huquqlari uchun 23 modda ajratilgan bo‘lsa, yangi tahrirdagi Konstitutsiyada 34 modda mavjud. Inson huquqlariga taalluqli moddalardagi normalar 37 dan 98 taga ko‘paydi. Bu Asosiy qonunga nafaqat yangi moddalar qo‘shilganini, balki yangi normalar ham kiritilganini ko‘rsatadi.

Xususan:

• shaxsni sudning qarorisiz 48 soatdan ortiq ushlab turish mumkin emasligi, ushlash chog‘ida tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turish sabablari tushuntirilishi shartligi;
• aybsizlik prezumpsiyasi aniq belgilanganligi, aybsizlikka oid barcha shubhalar, ularni bartaraf etish imkoniyati tugagan bo‘lsa ayblanuvchi, sudlanuvchi yoki mahkumning foydasiga hal qilinishi; har kim o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emasligi; agar shaxsning o‘z aybini tan olganligi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, u aybdor deb topilishi va jazolanishi mumkin emasligi;
• ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar o‘ziga nisbatan insoniy muomalada bo‘linishi hamda inson shaxsiga xos bo‘lgan sha’ni va qadr-qimmati hurmat qilinishi huquqiga egaligi;
• shaxsning sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi kabi bir qator qoidalarning o‘rnatilishi insonparvar davlat yo‘lidan borayotganimizni ko‘rsatadi.

Konstitutsiyamizda fuqarolarning siyosiy sohadagi huquqlari ham kengaytirildi, unga mutlaqo yangi «O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat xizmatiga kirishda teng huquqqa egadirlar» degan qoida kiritildi (37-modda). Bu fuqarolarning davlat boshqaruv ishlarida ishtirokiga teng imkoniyat yaratadi.

Konstitutsiyaga homiladorligi yoki bolasi borligi sababli ayollarni ishga qabul qilishni rad etish, ishdan bo‘shatish va ularning ish haqini kamaytirishni taqiqlovchi qoidaning kiritilishi esa ayollarning jamiyatdagi o‘rni munosib bo‘lishiga qaratilgan e’tibordir. Har kimning uy-joyi bo‘lish huquqi, har kim qulay atrof-muhitga, uning holati to‘g‘risida ishonchli axborotga ega bo‘lish huquqi, o‘qituvchilar maqomining alohida belgilanishi, ularning sha’ni, qadr-qimmatining himoya qilinishi, ularga alohida g‘amxo‘rlik qilish kerakligi, davlat fuqarolarning bandligini ta’minlash, ishsizlikdan himoya qilish, kambag‘allikni qisqartirish choralarini ko‘rishining Konstitutsiyada qayd qilinishi va Konstitutsiyaviy darajada belgilanishi O‘zbekistonning xalqparvar davlat ekanligidan dalolat beradi.

Shuni alohida ta’kidlash zarurki, Konstitutsiyada inson va fuqarolar huquqlarining kafolatlari tizimi, fuqarolarga o‘z huquqlarini himoya qilish imkoniyatlari kengaytirildi. Jumladan, har kim o‘z huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilishga haqli ekanligi; har kim qonunchilik va xalqaro shartnomalarga muvofiq, agar davlatning huquqiy himoyaga doir barcha ichki vositalaridan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, insonning huquq va erkinliklarini himoya qiluvchi xalqaro organlarga murojaat qilishga haqli ekanligi belgilandi.

Konstitutsiyaning 56-moddasida esa inson huquqlarini himoyalashda inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar vazifasi belgilab qo‘yildi. Unga asosan, milliy institutlar inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning mavjud shakllari hamda vositalarini to‘ldiradi, fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga, inson huquqlari madaniyatini yuksaltirishga ko‘maklashadi. Davlat inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar faoliyatini tashkil etish uchun shart-sharoit yaratadi. Shuningdek, Konstitutsiyada mehnatga layoqatsizlar, yolg‘iz keksalar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, aholining ehtiyojmand qismi, xotin-qizlar huquqi alohida himoyalanishi belgilandi.

Inson huquqlarini himoyalash faqat shaxsning huquqiy holatiga taalluqli boblar va moddalardagina emas, Konstitutsiyaning boshqa moddalarida ham uchraydi. Xususan, 133-moddada fuqarolar, agar sud orqali himoya qilishning boshqa barcha vositalardan foydalanib bo‘lingan bo‘lsa, sudda ko‘rib chiqilishi tugallangan muayyan ishda sud tomonidan o‘ziga nisbatan qo‘llanilgan qonunning Konstitutsiyaga muvofiqligi to‘g‘risidagi shikoyat bilan Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilishga haqli ekanligi ifodalangan. Konstitutsiyaga kiritilgan bu yangi qoida fuqarolar huquqining kafolatlarini kuchaytirish bilan birga, Konstitutsiyaviy sud faoliyatini kuchaytirishga ham qaratilgan.

Konstitutsiyaga maxsus «Advokatura» (XXIV) bobining kiritilishi ham inson huquqlarini ta’minlash choralarining kuchaytirilganligini ko‘rsatadi. Jismoniy va yuridik shaxslarga malakali yuridik yordam ko‘rsatish uchun advokatura faoliyat ko‘rsatishi hamda uning mustaqilligi 141–142-moddalarda belgilab qo‘yildi.

Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, yangi Bosh qomusimizning mazmuni uning insonparvarlik g‘oyalari asosida xalqchil va mukammal ekanligini, davlatning boshqaruv tizimini emas, balki, avvalo, inson va uning manfaatlarini oliy qadriyat sifatida belgilayotganini namoyon etadi.

Hamidullo MO‘MINOV,

Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zbekiston Respublikasi

Milliy markazi axborot-resurs

multimedia bo‘limi boshlig‘i.

«Postda-Na postu» gazetasining 2025-yil 27-noyabr kungi 48 (4742)-soni