BMT Inson huquqlari bo’yicha Kengashining maxsus protseduralari inson huquqlari sohasidagi muayyan masalalar va vaziyatlar to’g’risida xabardor qilish va maslahat berishga vakolatli bo’lgan mustaqil ekspertlardir. Maxsus protseduralar tizimi BMTning inson huquqlari bo'yicha mexanizmining asosiy elementi bo'lib, barcha fuqarolik, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarni qamrab oladi.

Hozirgi vaqtda Inson huquqlari bo'yicha Kengashning maxsus protseduralari soni 55 ni tashkil etadi, ulardan 44 tasi aniq mavzu doirasida bo’lsa, 11 tasi esa muayyan mamlakatlarga tegishli.

Maxsus protseduralar alohida shaxs ("maxsus ma'ruzachi" yoki "mustaqil ekspert" deb ataladi) yoki beshta a'zodan tashkil topgan ishchi guruh (BMTning har bir mintaqaviy guruhidan bittadan: Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi va Karib dengizi, Sharqiy Evropa va G'arb davlatlari guruhi) dan iborat.

Maxsus ma'ruzachilar, mustaqil ekspertlar va ishchi guruh a'zolari Inson huquqlari bo’yicha Kengash tomonidan tayinlanadi va o'zlarining shaxsiy sifatlarida harakat qiladi. Ular xolislik, halollik va vijdonlilik orqali mustaqillik, samaradorlik, vakolat va yaxlitligini ta'minlash majburiyatini o'z zimmalariga oladilar. Ular BMT xodimlari emas va pul mukofoti olmaydilar. Mandatariylarning mustaqil maqomi ularning vazifalarini to'liq xolislik bilan bajarishi uchun juda muhimdir. 

Aniq mavzu doirasidagi va muayyan mamlakatlarga tegishli mandatoriylar vakolatlarining amal qilish muddati olti yildan oshmasligi kerak.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari bo'yicha Oliy komissari boshqarmasi (UNHCR) ko'magida maxsus tartib-qoidalar davlat tashriflarini amalga oshiradi, inson huquqlari buzilishining individual holatlariga va davlatlar yoki boshqa shaxslarga ularning e'tiborini da'vo qilingan huquq va suiiste'molliklarga qaratadigan xabarlarni yuborish orqali kengroq va tizimli muammolar bilan javob beradi, amaliy tadqiqotlar va ekspert maslahatlarini olib boradi, inson huquqlari sohasida xalqaro standartlarni ishlab chiqishga, jamoatchilik xabardorligini oshirish va texnik hamkorlik masalalari bo'yicha maslahat berish.

1994 yildan boshlab maxsus protseduralar mandatariyalarining yillik majlislari o'tkaziladi. 2005 yilda maxsus markazlar faoliyatini muvofiqlashtirish, ular bilan BMTTD o'rtasidagi aloqalarni yo'lga qo'yish, BMTning inson huquqlari bo'yicha kengroq tizimi va fuqarolik jamiyati bilan Muvofiqlashtiruvchi qo'mita tashkil etildi.

Spetsprocedury har yili HRC ga hisobot beradi. Mandatariylarning aksariyati BMT Bosh Assambleyasiga ham hisobot beradi. Ularning vazifalari o'z mandatlarini tuzadigan yoki yangilaydigan qarorlar bilan belgilanadi.

Mandatariylar inson huquqlari sohasidagi vaziyatni milliy darajada o'rganish uchun mamlakatlarga tashrif buyurishadi. Odatda ular davlatga mamlakatga tashrif buyurishni so'rab maktub yuboradilar va agar davlat unga muvofiq bo'lsa, mandatariyaga taklifnoma beriladi. Ba'zi mamlakatlar "doimiy taklifnomalar" ni taqdim etadilar, ya'ni nazariy jihatdan davlatlar har qanday mandatariyani tematik maxsus protsedura bilan qabul qilishga tayyor.

Bugungi kunda 127 a'zo davlat, jumladan, O'zbekiston va bir kuzatuvchi davlat maxsus tartib-qoidalarga doimiy taklifnomalar berdi.

BMTning zamonaviy inson huquqlari tizimi inson huquqlari sohasida xalqaro faoliyatga a'zo davlatlarning mamlakatimizda qabul qilinayotgan chora-tadbirlar to'g'risida axborot-tushuntirish ishlarini olib borish va inson huquqlari bilan bog'liq vaziyatning muayyan jihatlari bo'yicha salbiy baho va bayonotlarni oldini olish uchun doimiy ishtirokini talab qiladi.

2003-2016 yillar mobaynida O'zbekiston BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining maxsus tartib-taomillarining birorta mandatini qabul qilmadi va 15 mandatariyadan Toshkentga tashrif buyurishni so'rab 35 dan ortiq murojaatni rad etdi.

O'zbekistonning BMTning maxsus tartib-taomillari bilan faol hamkorligining yo'qligi qisman mamlakatga ayrim davlatlar va xalqaro inson huquqlari tashkilotlari tomonidan tanqidni kuchaytirishga olib keldi.

2017 yilning oktabr oyida O'zbekiston Respublikasi hukumati taklifiga binoan BMT taraqqiyot dasturining din va e'tiqod erkinligi masalasi bo'yicha maxsus ma'ruzachisi Ahmad Shahid O'zbekiston Respublikasiga tashrif buyurdi. Tashrif davomida maxsus yordamchi mamlakat rahbariyati tomonidan qabul qilindi. BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining 37-sessiyasida (2017 yil 26 fevral-3 mart, G. Jeneva) din va e'tiqod erkinligi masalasi bo'yicha maxsus ma'ruzachi Ahmad Shahid O'zbekistonga tashrifi yakunlari bo'yicha ma'ruza qildi. Din erkinligi yoki uning O'zbekistonga missiyasi haqidagi e'tiqodi (A/HRC/37/49Add/2) haqidagi maxsus ma'ruzachining ma'ruzasida O'zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan amalga oshirilishi uchun O'zbekiston parlamenti tomonidan "yo'l xaritasi"tasdiqlangan tavsiyalar keltirilgan.

2019 yil 18-26 sentyabr kunlari O'zbekiston Respublikasi hukumatining taklifiga binoan BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining Diego Garsiya-Sayan boshchiligidagi sudyalar va advokatlarning mustaqilligi masalasi bo'yicha maxsus ma'ruzachisi delegatsiyasi O'zbekistonga tashrif buyurdi. Tashrif davomida maxsus yordamchi mamlakat rahbariyati tomonidan qabul qilindi. BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining 44-sessiyasi doirasida BMTning inson huquqlari bo'yicha Kengashi maxsus ma'ruzachisi Diego Garsiya-Sayanning O'zbekistonga tashrifi yakunlari bo'yicha sudyalar va advokatlar mustaqilligi to'g'risidagi ma'ruzasi taqdimoti bo'lib o'tdi. BMTning inson huquqlari bo'yicha Kengashining sudyalari va advokatlarning O'zbekistonga bo'lgan missiyasi haqidagi ma'ruzasida (A/HRC/44/XX/Add).1) O'zbekiston Respublikasi hukumatiga inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respublikasi milliy strategiyasiga kiritilgan tavsiyalar taqdim etildi.

2021-yil 29-noyabrdan 7-dekabrga qadar hukumat taklifiga binoan BMT inson huquqlari bo'yicha Kengashining terrorizmga qarshi kurash sharoitida inson huquqlarini rag'batlantirish va himoya qilish masalalari bo'yicha maxsus ma'ruzachisi F. ni Aolayn boshchiligidagi delegatsiya O'zbekiston Respublikasiga tashrif buyurdi.