Ma’lumki, jahon iqtisodiyotidagi yirik integratsion birlashmalardan biri bo‘lgan Yevropa Ittifoqi yetmish yildan buyon dunyo mamlakatlari bilan samarali hamkorlik qilib kelmoqda. YeIning mavjud boshqa xalqaro tashkilotlardan farqli jihati, uning integratsion jarayonlar va xalqaro savdo-iqtisodiy munosabatlardagi erishgan muvaffaqiyatlarida namoyon bo‘ladi.

Yevropa Ittifoqi bugungi kunda umumiy savdo-tovar aylanmasi jihatidan dunyoda yetakchilar qatorida turadi. YeI savdo-iqtisodiy hamkorlik doirasida jahondagi turli mintaqalar bilan samarali aloqalarni tashkil etgan bo‘lib, ushbu hamkorlik munosabatlari boshqa davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan, O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi ikki va ko‘p tomonlama hamkorlik yildan yilga rivojlanib bormoqda. Ushbu hamkorlikning ayrim yo‘nalishlari, qabul qilingan strategiyalar va istiqbolli loyihalar xususida iqtisodiyot fanlari doktori, professor Jasurbek Otaniyozov O‘zA muxbiriga quyidagilarni so‘zlab berdi. 

- So‘nggi yillarda o‘lkamizda jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvni kuchaytirish, xalqaro iqtisodiy hamkorlik aloqalarini rivojlantirish, xorijiy mamlakatlar bilan imtiyozli savdo-iqtisodiy aloqalarni samarali tashkil etishga qaratilgan islohotlarning faol ravishda amalga oshirilishi nafaqat Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan, balki Yevropa Ittifoqi bilan ham hamkorlikning yangi davrini boshlab berdi. 

YeI bilan Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan bir qator o‘zaro manfaatli bitim va shartnomalar imzolagan bo‘lib, ular hozirgi kunda hamkorlik munosabatlarini tashkil etish va rivojlantirishning muhim huquqiy poydevori sifatida xizmat qilmoqda.

“Yevropa Ittifoqi-Markaziy Osiyo” muloqoti mintaqa mamlakatlari bilan hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini tashkil etish maqsadida 2004 yil noyabr oyida Yevropa Ittifoqi tashabbusi bilan boshlangan. Muloqot doirasida Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va xavfsizlikni mustahkamlash, barqaror iqtisodiy rivojlanish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilash borasida hamkorlik aloqalarini amalga oshirmoqda.

2004 yildan 2006 yilgacha bo‘lgan davr mobaynida ushbu muloqot doirasida uchta muhim uchrashuv - Bishkekda (Qirg‘iziston, 2004 yil), Bryusselda (Belgiya, 2005 yil) va Olmaotada (Qozog‘iston, 2006 yil) bo‘lib o‘tdi. 2007 yildan boshlab Germaniya tomoni tashabbusi bilan Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha Strategiyasi qabul qilinishi ortidan tashqi ishlar vazirlari darajasida uchrashuvlar o‘tkazila boshlandi. 

Tashqi ishlar idoralari rahbarlari darajasida “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” vazirlar uchrashuvi o‘tkazilishi muntazamlik kasb etishi barobarida, xuddi shunday formatda muntazam uchrashuvlar o‘tkazishning boshqa mexanizmlari ham yo‘lga qo‘yildi. Xususan, parlamentlararo aloqalar, iqtisodiyot, savdo, investitsiya, inson huquqlari, ta’lim, atrof-muhitni muhofaza qilish va suv resurslari masalalari bo‘yicha tegishli idoralar o‘rtasida muntazam ravishda muloqotlar o‘tkazilmoqda.

2019 yilda Yevropa Ittifoqining mintaqaga oid yangilangan Strategiyasining qabul qilinishi bilan mintaqalararo muloqotning yangi formatlari – “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” iqtisodiy forumi, Fuqarolik jamiyati forumi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Yangi strategiya “Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo: hamkorlikni mustahkamlashdagi yangi imkoniyatlar“ deb nomlanib, unda istiqbolda mintaqaviy darajada hamkorlik aloqalarini amalga oshirishga tegishli bo‘lgan muhim strategik masalalar o‘z aksini topgan. Yevropa Ittifoqining mintaqa bilan hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha yangi strategiyasi ko‘zlangan maqsadlarga erishish yo‘lidagi faol hamkorlikka qaratilgan siyosat namunasidir. Shuningdek, davlatimiz rahbarining tashabbusi bilan “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” hamkorlikni mustahkamlash bo‘yicha vazirlar konferensiyasi ish boshladi.

Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning muhimligini Markaziy Osiyoning Yevropani Osiyo bilan bog‘laydigan strategik va qulay geografik joylashuvi, mintaqa mamlakatlarining YeI mamlakatlariga energiya import qilishda katta ulushga egaligi, qariyb 80 millionga yaqin aholiga ega bo‘lgan mintaqaning yuqori bozor salohiyati kabi omillar bilan izohlash mumkin.

Hozirgi davrda Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari ikki tomonlama hamkorlik qilish to‘g‘risida amaldagi kelishuvlarga ega. Jumladan, Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston o‘rtasidagi faol munosabatlar 1991 yilda boshlangan. Ammo bu aloqalarning tez va barqaror o‘sib borishi 2016 yildan keyingi davrga to‘g‘ri keladi. Shu vaqtdan mamlakatimiz dunyo davlatlari uchun o‘z eshiklarini ochib, global iqtisodiyotga kirib bordi. 1996 yil 26 iyunda Florensiya shahrida imzolangan O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi “Sheriklik va Hamkorlik” to‘g‘risidagi bitim, uning 1999 yil 1 iyuldan e’tiboran kuchga kirishi mamlakatning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan o‘zaro munosabatlarining huquqiy negiziga aylandi. O‘zbekiston tomonidan 2017 yilda ushbu kelishuvni yangilash taklifi bildirildi. Yevropa Ittifoqi bilan “Chuqurlashtirilgan sheriklik to‘g‘risida”gi yangi kelishuvni imzolash bo‘yicha muzokaralar rasman 2018 yil noyabr oyidan boshlandi. 

Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi hamkorlik ko‘lamining kengayib borayotgani bejiz emas. Boisi, Markaziy Osiyo mazkur tuzilmaga a’zo davlatlar iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Yevropa Ittifoqi biz uchun 450 million aholiga ega katta bozor bo‘lsa, Markaziy Osiyo yevropaliklar uchun qariyb 80 million aholidan iborat tez rivojlanayotgan bozor sifatida bir-birini to‘ldiradi. Bu hamkorlik oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, iqtisodiyot barqarorligiga erishishda qo‘l keladi. 

Amaliy raqamlar misolida ko‘radigan bo‘lsak, keyingi yillarda Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi tashqi savdo barqaror sur’atlarda rivojlanib bormoqda. Xususan 2023 yilda Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 9,8 foizga oshib, 52,8 mlrd. yevroni tashkil qilgan. Shuningdek, mintaqadagi investitsiyalarning 40 foizdan ortig‘i Yevropa Ittifoqi hissasiga to‘g‘ri keladi.

O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo aylanmasi 2024 yilda 6,4 milliard AQSH dollarni tashkil etgan holda 2017 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 3,4 milliard AQSH dollariga oshdi. Mamlakatimizda mingdan ziyod Yevropa kapitaliga ega korxonalar faoliyat yuritmoqda. Yevropaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalari 2022 yilda 1,2 milliard dollardan oshib, asosan energetika, qishloq xo‘jaligi va infratuzilma sohalariga yo‘naltirilgan. O‘zaro manfaatli sheriklik namunasi sifatida O‘zbekistonning bugungi kungacha bir qancha Yevroittifoq mamlakatlari bilan keng ko‘lamli hamkorligini misol qilib keltirish mumkin. Germaniya, Litva, Italiya, Polsha, Fransiya va Latviya O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo aloqalarida faol hamkorlik qilib kelayotgan davlatlar hisoblanadi. Masalan, Germaniya bilan 2017 yilda o‘zaro tovar ayriboshlash hajmi 613,1 million AQSH dollarini, 2024 yil yakuniga ko‘ra esa 1213,9 million AQSH dollarini tashkil etib ikki barobarga oshgan. 2024 yilda Germaniya Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ichida O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasida eng yuqori ko‘rsatkichni qayd etgan bo‘lib, jami savdo aylanmasining 1,8 foizini tashkil etgan. Shuningdek, so‘nggi yillarda Germaniya O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmida yuqori ulushga ega bo‘lgan o‘nta mamlakat qatoridan joy olib kelmoqda.

Mamlakatimizning Fransiya bilan tovar ayirboshlash hajmida ham ijobiy tendensiyalar qayd etilmoqda. Xususan, 2024 yilda o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi  1131,3 million AQSH dollarini tashkil qilgan holda 2017 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 880 million AQSH dollariga ko‘paygan. 2024 yilda YeI mamlakatlari ichida O‘zbekiston uchun mahsulotlar eksportida yuqori ko‘rsatkichni tashkil etgan davlat Fransiya bo‘ldi. 

O‘zbekiston Respublikasining Italiya bilan tovar ayirboshlash hajmi ham yuqori sur’atlarda oshib bormoqda. Italiya bilan o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 2017 yil natijalariga ko‘ra, 172,3 million AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich 438,0 million AQSH dollarini tashkil etdi. O‘zbekistonning Chexiya bilan ham o‘zaro tovar ayriboshlash hajmi muntazam oshib bormoqda, mazkur ko‘rsatkich 2017 yil 87,2 million AQSH dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 2024 yil 434,7 million AQSH dollariga teng bo‘lgan holda besh barobarga oshgan. 

O‘lkamizning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo munosabatlari rivojlanishida mamlakatimiz hukumati tomonidan jahon bozorlaridan mustahkam o‘rin egallash va shu orqali milliy iqtisodiyotning eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning faol ravishda amalga oshirilishi muhim rol o‘ynadi. Bu jarayonda 2021 yil 10 apreldan boshlab O‘zbekistonning jahondagi ko‘plab mamlakatlar qatori Yevropa Ittifoqining barqaror rivojlanish va samarali boshqaruv bo‘yicha maxsus preferensiyalar tizimi “GSP+” doirasidagi imtiyozlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lganligi alohida ahamiyat kasb etdi. Chunki, Yevropa Ittifoqining “GSP+” tizimi savdo siyosati vositasi bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlardan olib kirilayotgan tovarlarni bojxona bojlaridan ozod qilishni nazarda tutgan holda benefitsiar mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi va ularning eksport salohiyatini oshirishga yordam beradi. Bu esa Yevropa Ittifoqi va O‘zbekiston o‘rtasidagi munosabatlarda muhim bosqich bo‘lib, tomonlar o‘rtasidagi muloqotni hamda savdo almashinuvini yanada chuqurlashtirishga imkon yaratmoqda. 

Mamlakatimizning Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligini rivojlantirish doirasidagi faoliyatida tashabbuskorlik va pragmatizm tamoyillari ustuvor bo‘lib borayotganini alohida qayd etish lozim. So‘nggi yillarda respublikamiz mintaqaviy aloqalarni kuchaytirish hamda o‘zaro manfaatli hamkorlikni yanada rivojlantirish borasida muhim tashabbuslarni ilgari surmoqda. Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi strategik hamkorlik aloqalarini rivojlantirishda Prezidentimizning tashabbusi bilan 2022 yilda Samarqandda “Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo o‘zaro bog‘liqligi: barqaror rivojlanish uchun global darvoza” mavzusidagi birinchi konferensiyaning tashkil etilganligi va unda mintaqaviy darajada savdo-iqtisodiy munosabatlarni kengaytirish uchun transport kommunikatsiya tizimlari, energetika va raqamli infratuzilmani rivojlantirish hamda xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlikni kengaytirish maqsadida Samarqand deklaratsiyasining qabul qilinganligini alohida e’tirof etish lozim.

Shuni alohida qayd etish kerak, davlatimiz rahbarining Markaziy Osiyo va Yevropaning transport-kommunikatsiya aloqalarini rivojlantirish, eng avvalo, “O‘rta yo‘lak”ni shakllantirish yo‘li orqali mamlakatlarning sa’y-harakatlarini birlashtirish muhimligi borasidagi tashabbusi mintaqa mamlakatlari rivojida alohida o‘rin tutmoqda. Yo‘lakni rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar natijasida “O‘zbekiston - Yevropa” o‘rtasida Kaspiy dengizi orqali tashilgan yuk hajmi 2024 yil yakuniga ko‘ra 1,1 mln. tonnani tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 55 foiz o‘sish kuzatildi.

Ayni paytda Samarqand shahrida bo‘lib o‘tayotgan “Markaziy Osiyo – Yevropa Ittifoqi” formatidagi sammit nafaqat mintaqaviy, balki global siyosiy va iqtisodiy jarayonlar uchun muhim voqelikdir. Sammit doirasida transport, logistika, raqamli infratuzilma, ekologiya, migratsiya, xavfsizlik, ta’lim va turizm sohalarida aniq rejalar shakllantirilishi kutilmoqda. Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagini jadal rivojlantirish, “yashil energetika” salohiyatini ro‘yobga chiqarish, ta’lim almashinuvi dasturlarini kengaytirish – ushbu muloqotning eng muhim masalalaridir. Ushbu sammit nafaqat O‘zbekiston, balki butun Markaziy Osiyo uchun Yevropa bilan strategik aloqalarni chuqurlashtirishda yangi davrni boshlab beradi. Samarqand sammitini xalqaro maydondagi “O‘zbekiston brendi”ni mustahkamlash, mintaqaviy integratsiyani rivojlantirish va Yevropa bilan barqaror aloqalar qurishdagi navbatdagi qadam sifatida ko‘rish mumkin. Bu esa nafaqat bugungi, balki kelajak avlodlar uchun ham yangi imkoniyatlar eshigini ochadi.

O‘zA muxbiri Go‘zal Sattorova yozib oldi.