Bu dunyoda yaratilgan qonun va qoidalar odamlar uchun mustahkam bir himoya bo‘lib, har bir kishining o‘z fikrini emin-erkin ifoda qilishi, o‘z haq-huquqlarini talab etishi, hammaning tengligini ta’minlab, burch va mas’uliyatlarining bajarishida bamisoli qalqon bo‘lib xizmat qiladi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaga ko‘ra, barcha fuqarolar o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart. Barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy ке­либ chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tengdir.

Miranda huquqlari qanday va ular nima uchun muhim?

Bu iborani son-sanoqsiz marta eshitgan bo‘lishingiz mumkin: "Siz jim turishga haqlisiz”. Bu aslida Miranda huquqlarini birinchi qatori, xolos. Shaxs sud qarori tufayli jim turish huquqidan ko‘prog‘iga ega bo‘lib, uning ahamiyati haqida ushbu maqolada batafsil ma’lumot beriladi.

“Qoida”ga ko‘ra, agar huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimi shaxsni hibsga olsa va so‘roq qilmoqchi bo‘lsa, unga quyidagilarni tushuntirishi kerak: “Siz jim turishga haqlisiz. Siz aytgan har qanday narsa sudda sizga qarshi ishlatilishi mumkin va qo‘llaniladi. Siz advokat olish huquqiga egasiz. Agar advokat olish imkoniyati bo‘lmasa, sizga advokat beriladi. Men sizga aytgan huquqlaringizni tushunyapsizmi? Shu huquqlarni hisobga olib, men bilan gaplashmoqchimisiz?” Bular shaxsning Miranda huquqlari bo‘lib, u shaxsni o‘z-o‘zini ayblashdan himoyalanish huquqi va agar so‘roq qilinsa, advokatga bo‘lgan huquqi. 

Miranda huquqlari bo‘yicha bir qator farqlar mavjud. Ba’zi talablarga ko‘ra, so‘roqdan oldin yoki so‘roq paytida jim bo‘lish huquqi qo‘llanilishi va advokat ishtirok etish huquqini qo‘llashi mumkinligi va shaxsning advokati hozir bo‘lgunga qadar so‘roq to‘xtatilishi kerakligini aytishi kerak.

Ba’zi yurisdiksiyalarda keng tarqalgan qo‘shimcha: “sizga o‘qilgan huquqlaringizni tushunasizmi yoki yo‘qmi” deb so‘raladi. Gumonlanuvchi so‘roq boshlanishidan oldin o‘z huquqlarini tushunishini tasdiqlashi kerak, chunki sudlar sukunatni Mirandaning ogohlantirishini tushunish deb talqin qilmaydi.

Shaxsga Miranda huquqlari tushuntirilishi uchun ikkita talab bajarilishi kerak: shaxs hibsda bo‘lishi va so‘roq ostida bo‘lishi kerak.

Miranda tarixi

1963 yilda Ayblanuvchi Ernesto Miranda bir ayolni o‘g‘irlash, zo‘rlash va talon-toroj qilishda ayblangan va politsiya so‘roq paytida o‘z jinoyatlarini tan olgan, bu vaqtda Mirandani himoya qilish uchun advokat ishtirok etmagan. Keyinchalik advokatlarning aytishicha, politsiya unga advokatni saqlab qolish huquqi va o‘zini o‘zi ayblamaslik huquqi haqida aniq ma’lumot bermagan.

Miranda haqiqatan ham iqrornoma yozgan va u o‘zining qonuniy huquqlaridan to‘liq xabardor ekanligini aytgan, ammo uning advokatlari uning huquqlari unga aniq tushuntirilmaganligini ta’kidlagan. Ular so‘roq paytida unga bosim o‘tkazilayotganini, sudda uning aybiga iqror bo‘lishi mumkin emasligini ta’kidlagan.

Ish AQSH Oliy sudiga yuborilgan va 1966 yilda ular Arizona shtatining qarorini bekor qilib, Mirandaning tan olishidan jinoiy sudda foydalanish mumkin emasligini e’lon qilgan. Bosh sudya Erl Uorrenning fikriga ko‘ra, sudlanuvchilar politsiya tomonidan so‘roq qilinsa, ularning huquqlari to‘g‘risida aniq ma’lumot olishlarini ta’minlash uchun politsiya tartib-qoidalarini bayon qiladi.

Shunda sudya quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: "Har qanday so‘roqdan oldin, shaxs jim turish huquqiga ega ekanligi, u aytgan har qanday bayonot unga qarshi dalil sifatida ishlatilishi mumkinligi va u hozir jim turish huquqiga ega ekanligi haqida ogohlantirilishi kerak.  Ayblanuvchi ushbu huquqlarni amalga oshirishdan voz kechishi mumkin, agar voz kechish ixtiyoriy ravishda, bila turib va ​​ongli ravishda amalga oshirilsa”.

Bu qoidaning muhimligi nimada!? 

Hibsda saqlanayotgan odamni avvaliga Miranda qoidalariga rioya qilmasdan so‘roq qilinishi, shaxsning aytganlari beixtiyor hisoblanadi va hech qanday jinoiy ishda unga qarshi qo‘llanilmaydi. Shaxsning beixtiyor aytganlari natijasida topilgan har qanday dalil ishdan chetlashtiriladi va sudga taqdim etilmaydi. Bunday jinoiy ishning natijasi butkul o‘zgarishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasiga muvofiq, hibsga olishga, qamoqqa olishga va qamoqda saqlashga faqat sudning qaroriga ko‘ra yo‘l qo‘yiladi.

Shaxsni ushlash chog‘ida unga tushunarli tilda uning huquqlari va ushlab turilishi asoslari tushuntirilishi shart.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, mamlakatimizda so‘ngi yillarda inson huquqlarini himoya qilish muhim masala sifatida qaralmoqda, buni yangi tahrirdagi Konstitutsiyada boshqa muhim o‘zgarishlar qatori Miranda qoidalarini ham kiritilganligidan ham bilish mumkin. 

Jasur Ochilov, 

Termiz tumanlararo iqtisodiy sudining raisi 

O‘zA