Bugun O'zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganiga o'ttiz yil to'ldi

Til – bu jahon madaniyatining eng oliy yutug'i bo'lib, u insoniyatning ijtimoiy-iqtisodiy  va  ma'naviy  kamoloti  tarixini  aks  ettiruvchi ko'zgudir. Albatta, har bir shaxs o'z tilini tanlash huquqiga, xohlagan tilda muomala qilish va ta'lim olish huquqiga ega. Lekin millat bunday huquqqa ega  emas.  Millat  uchun  tilni  tanlash  huquqi  yo'q.  Uning  uchun  faqat  bir asosli til borki, bu tilning yo'qolishi millat o'zining yo'q bo'lishi bilan barobar.

Shu  o'rinda  «millat»  va  «til»  tushunchalarining  o'zaro  munosabatiga to'xtalib o'tish lozim.

Millat (lotincha: «natio» – «qabila», «xalq» so'zidan) – industrial  davrning  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy-siyosiy  va  ma'naviy mushtarakligidir.

«Millat»  tushunchasiga  quyidagi  ikki  asosiy  yondashuv mavjud: 

birinchidan, muayyan davlat fuqarolarining siyosiy mushtarakligi;

ikkinchidan, yagona til va tafakkurga ega etnik mushtaraklik (bitta yoki birgalikda yashaydigan bir nechta etnoslar turmush kechirishining shakli).

Xalqaro  huquqda  millat  milliy  davlatning  sinonimi  hisoblanadi. «Millat»  tushunchasini  «milliylik»  tushunchasi  bilan  almashtirib yubormaslik kerak.

Til  millatni  farqlaydigan  universal  belgi  hisoblanmaydi: millatning  noyobligi  til  noyobligi  bilan  albatta  bir  xil  bo'lishi  shart emas.  Bir  tilda  so'zlashadigan  millatlar  (nemis,  ingliz,  arab,  serb-xorvat) ham,  shuningdek,  hamma  yoki  deyarli  barcha  etnik  guruhlar  uchun  o'zga  tilda gaplashadigan  millatlar  (hindlar,  Xitoy  xanlari)  ham  mavjud.  Muayyan millatning salmoqli qismi vakillari, lekin o'z millati tilini bilmaydigan xalqlar ham bor.

Dunyoda  7000  tadan  ko'proq  til  bor  deb  hisoblanadi.  Muomala rivojlanib  borishi  natijasida  tillar  har  ikki  haftada  bittasi  yo'qolib borish  tezligida  qisqarmoqda. 

Jahonda  178  davlat  davlat  tiliga  va/yoki rasmiy tillarga egadir. Ayrim mamlakatlarda (masalan, Albaniya, Frantsiya, Ukraina,  Latviyada)  davlat  tili  yagonadir.  Boshqa  mamlakatlarda  (masalan, Afg'oniston,  Belarus`,  Bel`giya,  Boliviya,  Isroil,  Hindiston,  Paragvay, Finlyandiya,  Shveytsariya,  Janubiy  Afrika  Respublikasi)  davlat  tillari bittadan ko'pdir.

Iroq,  Italiya,  Ispaniya  va  Rossiya  kabi  ayrim  mamlakatlarning butun  hududida  bitta  davlat  tili  mavjud  bo'lib,  unga  qo'shimcha  ravishda ba'zi  mintaqalarda  ham  davlat  tillari  (masalan,  Tataristonda  tatar  tili) mavjud.  AQSH  kabi  ba'zi  davlatlar  butun  mamlakat  uchun  davlat  tiliga  ega emas,  ammo  mamlakatning  bir  qismida  (masalan,  AQSH  shtatlarida)  davlat tili  bor.  Nihoyat,  Avstraliya  yoki  Eritreya  kabi  ba'zi  mamlakatlarda  davlat tili  tushunchasi  umuman  yo'q.  Bunday  holatlarda  amalda  biror  asosiy  til, shuningdek,  u  yoki  bu  tillar  qo'llanilishi  belgilab  qo'yilgan  qator  rasmiy hujjatlar mavjud bo'ladi.

Ayrim mamlakatlarda (Afrikadagi davlatlar, shuningdek, Filippin) o'tmish  mustamlakasining 
merosi  sifatida  ushbu  davlatlar  milliy  tili bo'lmagan  davlat  tillari  yoki  o'qitiladigan  tillar  (masalan,  frantsuz  yoki ingliz  tili)  saqlanib  qolgan.  Bu  mamlakatlarda,  shuningdek  aholining ko'pchiligi
gaplashadigan tillar ham muomalada bo'ladi.

Buning  aksi  sifatida  irland  tilini  keltirish  mumkin.  Ushbu tilda  mamlakatning  faqat  uchdan  bir  qismidan  kamroq  aholi  gaplashsa ham,  u  milliy til va ushbu davlatning  birinchi  davlat  tili  hisoblanadi. Aholining ko'pchiligi gaplashadigan ingliz tiliga kelganda, u Irlandiyaning Konstitutsiyasida faqat ikkinchi davlat tili deb belgilangan.

Hamisha  ham  davlat  tili 
maqomi  ushbu  til  rasmiy  ish  yuritishda huquqiy  jihatdan  keng  qo'llanilishini  anglatmaydi.  Jumladan, Frantsiyaning  arab  tilida  gaplashuvchi sobiq mustamlakalari  (Marokash, Jazoir, Tunis, Mavritaniya,
Livan) rasmiy ravishda frantsuz tilini davlat tili yoki rasmiy til deb atamaydi. Shunga qaramasdan, bu til mazkur davlatlarda rasmiy  jihatdan  keng  qo'llaniladi. 

Janubiy  Afrika  Respublikasida  o'n bitta rasmiy til yoki Boliviyada o'ttiz yettita davlat tili bo'lishiga qaramasdan, ularning ayrimlarigina rasmiy darajada ishlatiladi.

Kanada,  Bel`giya  va  Shveytsariyada  federal  darajadagi  rasmiy  til federatsiyaning  sub'ekti  yoki  munitsipalitet  darajasida  rasmiy  maqomga ega bo'lmasligi va, hatto, ta'qib qilinishi mumkin (Frantsuz tili xartiyasi, Bel`giyaning ma'muriy bo'linishi).

Rossiya  tarkibiga  kiruvchi  Kareliyadan  boshqa  barcha  respublikalarda qo'shimcha  ravishda  o'z  davlat  tillari  joriy  etilgan.  Shunisi  qiziqarliki, karel tiliga davlat tili maqomini berishning odatiy tartibini qo'llashning (respublika Konstittsiyasiga shunchaki o'zgartirish kiritishning) imkoniyati yo'q. Chunki bu yerda lotin yozuvi qo'llaniladi va uni rasmiy joriy etish uchun alohida federal qonun qabul qilinishi kerak.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti qarorgohi Nyu-Yorkda joylashganligi sababli  amalda  ingliz  tili  boshqa  tillarga  nisbatan  ustunlik  qilib,  til kamsitilishi  holatlari  uchraydi.  Shuning  uchun  2007  yilda  ispan  tilida gaplashuvchi  mamlakatlar  BMTga  ispan  tili  BMTda  teng  qo'llanishini ta'minlash talabi bilan da'vo arizasi berganlar.

Jahonda  hamma  narsa  taraqqiy  etib  bormoqda  va  tillar  ham  bu jarayondan  orqada  qolmayapti.  Ayrim  tillar  eskirib,  o'tmishga  aylanmoqda, boshqalari esa kitoblar va fil`mlar uchun o'ylab topilmoqda.

Hozirgi paytda 400 tadan ko'proq til yo'qolib ketmoqda, deb hisoblanadi. Til so'nggi eltuvchisi bilan birga o'ladi. Shuning uchun yozuv qo'llanmaydigan elatlar tillari eng avvalo yo'q bo'lish xavfi ostidadir.

Tillar  yo'qolib  ketishining  asosiy  sabablaridan  biri  –  ularning  o'z eltuvchilar soni notekis taqsimlanganidadir. Jumladan, jahon aholisining 80 foiz ulushiga 80 ta til to'g'ri keladi, 3 ming 500 ta tilga esa – Yer yuzidagi aholining  atigi  0,2  foizi  to'g'ri  keladi.

Tillar  yo'qolib  borishining  yana bir  asosiy  sababi  –  globallashuv  va  migratsiya  jarayonlaridir.  Odamlar qishloqlardan  shaharlarga  ko'chib  ketadi  va  oqibatda  o'z  millati  tilini yo'qotadi.

Agar  tilni  shu  tilda  so'zlashadigan  bolalarning 70  foizdan  kamrog'i o'rganadigan  bo'lsa, u  yo'qolib  borayotgan  til  hisoblanadi.  YUNESKOning «Yo'qolib  ketish  xavfi  ostidagi  jahon  tillari  atlasi»  ma'lumotlariga qaraganda,  Yevropada  taxminan  50  ta  til  yo'qolib  ketish  xavfi  ostidadir. YUNESKO 2009 yilda Rossiya hududida muomalada bo'lgan 136 ta til yo'q bo'lib ketish tahdidi ostida ekanini qayd etgan.

Eng  ommalashgan  40  ta  tilda  Yer  yuzidagi  aholining  taxminan uchdan  ikki  qismi  gaplashadi.

Davlat  tili  –  eng  avvalo,  muayyan  davlat  Konstitutsiyasi  tilidir. Shuning uchun kodifikatsiyalashgan Konstitutsiyaga ega bo'lmagan davlatlar davlat tiliga  ham  ega  emas,  deb  hisoblash  mumkin.

Ko'pincha  davlat  tili  (rasmiy  til) mazkur davlatning eng ko'p sonli xalqi (etnik guruhi) tili bo'ladi. Ayni paytda qator davlatlar qonunchiligida rasmiy davlat hujjatlari boshqa tillarda ham nashr etilishi kerakligi belgilab qo'yilgan.

Rasmiy til – bu davlat yoki xalqaro tashkilotda imtiyozli maqomga ega bo'lgan til. Rasmiy til davlatning  hududida  foydalanilishi  mumkin  bo'lgan boshqa  tillarga  nisbatan  qonun  tomonidan  o'rnatilgan  eng  yuqori  huquqiy maqomga ega bo'ladi.

Davlatning  rasmiy  tiliga  nisbatan  ko'pincha  «davlat  tili»  atamasi qo'llaniladi. Biroq ayrim davlatlarning rahbarlari va hukumat institutlari ushbu ikki tushunchani farqlashni talab qiladi.

YUNESKO  ekspertlari  1953  yilda  «davlat  tili»  va  «rasmiy  til» tushunchalarini farqlashni taklif etdi:

birinchidan,  davlat  tili  –  mazkur  davlat  doirasida  siyosiy,  ijtimoiy va  madaniy  sohalarda  integratsiyalashtirish  funktsiyasini  bajaradigan,  ushbu davlatning ramzi bo'lgan tildir;

ikkinchidan,  rasmiy  til  –  davlat  boshqaruvi,  qonunchilik,  sud  ishi tilidir.

Ushbu  ikki  tushuncha  tushuntirish tavsiya xususiyatiga  ega  bo'lib,  barcha mamlakatlar  uchun  majburiy  emas.  Davlat  tili  (rasmiy  til)  bilan  ozchilikni tashkil etuvchi millatlarning bolalari maktabda o'qitiladigan va ish yuritishda qo'llanishi mumkin bo'lgan, rasmiy tan olingan tilni farqlash zarur.

Mintaqaviy  til  –  bu  rasmiy  maqomi  bir  yoki  bir  nechta  ma'muriy sub'ektlar:  federal  okruglar,  viloyatlar,  o'lkalar,  shtatlar,  munitsipalitetlar, tumanlar, qishloqlar  yoki  davlatning  ma'muriy  belgilab  qo'yilgan  boshqa mintaqalarida butun davlat hududida amalda bo'lgan rasmiy til (davlat tili) bilan birga qo'llaniladigan til yoki tillardir.

«Mintaqaviy til» tushunchasining o'zi siyosatchilar va tilshunoslar uchun til bilan sheva tushunchalarini farqlash qiyin bo'lgan yaqin qardosh tillar yoyilgan holatlarda, ayniqsa, muayyan qiyinchiliklar tug'diradi. Bunday holat Xitoyda, Frantsiyada, janubiy slavyan va qisman Germaniya

mintaqalarida, roman tilida so'zlashuvchi mamlakatlarda kuzatiladi.

Mintaqaviy  va  ozchilikni  tashkil  qiluvchi  millatlarning  tillari quyidagi mezonlarga muvofiq bo'lishi taqozo etiladi:

birinchidan,  muayyan  davlat  hududida  ozchilikni  tashkil  qiluvchi millatlarga mansub, mazkur davlat fuqarolarining ayrim hudularda an'anaviy foydalanadigan tili bo'lishi;

ikkinchidan,  bu  til  davlat  tilidan  (rasmiy  tildan)  jiddiy  ravishda farq qilishi kerak.

Shunday  qilib,  Konstitutsiyalarda  til  masalasi  muhim  o'rin  tutadi. Jumladan, Konstitutsiyada muayyan tilning huquqiy maqomi belgilab beriladi.

(Akademik Akmal Saidovning
“O'zbekiston Konstitutsiyasi tarixi” kitobidan)