«Konstitutsiya –inson qadri,

erkinlik, tenglik va adolat garovi!»

Mustaqil O‘zbekistonning ilk Konstitutsiyasi 1992-yil 8-dekabrda mamlakatimiz parlamenti tomonidan tasdiqlangan bo‘lsa, yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bevosita 2023-yil 30-aprelda o‘tkazilgan umumxalq referendumida qabul qilinganini alohida ta’kidlash lozim. Chunki, Konstitutsiyaviy komissiya raisi akademik Akmal Saidov ta’biri bilan aytganda, yangi tahrirdagi Konstitutsiyada jamiyatning barcha qatlamlari manfaatlari inobatga olingani, Yangi O‘zbekistonni qurish g‘oyasi atrofida butun jamiyat jipslashgani – Bosh Qomusimiz tom ma’noda xalq Konstitutsiyasi ekanidan dalolat beradi.

Yangi tahrirdagi Konstitutsiyada jamoatchilik nazoratini kafolatlaydigan normalar alohida o‘rin tutadi. Xususan, 2-moddadagi quyidagi normalarning o‘ziyoq yurtimizda jamoatchilik – jamiyat va fuqarolarning maqomi naqadar yuksakligini yaqqol tasdiqlab turibdi: «Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat  qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar».

Yanada muhimi, «jamoatchilik nazorati» tushunchasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyada konstitutsiyaviy institut maqomiga ko‘tarildi. Ya’ni, Bosh qomusimizning 36-moddasiga binoan:

«O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi  boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini  demokratik tarzda shakllantirish, shuningdek davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati vositasida amalga oshiriladi. 

Davlat organlarining faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirish tartibi qonun bilan belgilanadi».

Shuningdek, Konstitutsiyamizga ilk marotaba fuqarolik jamiyati institutlariga – jamoatchilik nazoratining asosiy subyektlariga bag‘ishlangan alohida «Fuqarolik jamiyati institutlari» nomli XIII bob kiritildi. Asosiy qonunimizning 69-moddasiga ko‘ra: «Fuqarolik  jamiyati  institutlari,  shu  jumladan  jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlari,  ommaviy  axborot  vositalari  fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etadi».

Konstitutsiyaning eski matnida «jamoat birlashmalari» tushunchasiga berilgan ta’rif yanada aniqlashtirildi. Bosh qomusimizning 70-moddasi jamoat birlashmalari faoliyatini kafolatlovchi norma bilan to‘ldirildi. Endilikda ushbu konstitutsiyaviy moddaga binoan: «O‘zbekiston  Respublikasida  kasaba  uyushmalari,  siyosiy  partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar tashkilotlari, faxriylar, yoshlar va  nogironligi  bo‘lgan  shaxslar  tashkilotlari,  ijodiy  uyushmalar, ommaviy  harakatlar  hamda  fuqarolarning  boshqa  birlashmalari  jamoat birlashmalari sifatida e’tirof etiladi».

Shuni ham qayd etish joizki, Konstitutsiyaning 115-moddasi o‘ninchi bandida hukumatning asosiy vakolatlaridan biri sifatida: «ijro hokimiyati organlarining ishida ochiqlik va shaffoflikni, qonuniylik va samaradorlikni ta’minlash, ularning faoliyatida korrupsiya ko‘rinishlariga qarshi kurashish» vazifasi belgilangan. Bu, o‘z navbatida, ayni jarayonlarda fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan jamoatchilik nazorati olib borilishini ham nazarda tutadi.

Mazkur yangi konstitutsiyaviy normalar fuqarolik jamiyati institutlarining mamlakatimiz hayotidagi rolini yanada oshirish bundan buyon ham e’tibor markazida bo‘lishini tasdiqlaydi. Bu bejiz emas. Chunki mahallalar va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari mamlakatimiz hayotining barcha sohalaridagi qamrovdor islohotlar ustidan jamoatchilik nazorati samaradorligini, shuningdek, fuqarolarning demokratik o‘zgartirishlardagi faolligini oshirishda beqiyos o‘rin tutadi.

Bu haqda so‘z borganda, 2018-yil 12-aprelda qabul qilingan va 2021-yil 21-apreldagi qonun bilan ayrim o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan «Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida»gi qonun haqida ham qisqacha to‘xtalish lozim. Ko‘plab rivojlangan mamlakatlar tajribasida uchramaydigan bunday yaxlit qonunning qabul qilinishi keng jamoatchilik tomonidan ijobiy kutib olindi. Aksariyat ekspertlarning fikricha, ayni qonun tegishli yo‘nalishdagi ishlarni yangi bosqichga olib chiqdi.

Qonun bilan jamoatchilik nazoratining subyektlari, uni amalga oshirish shakllari va huquqiy mexanizmlari aniq belgilab berildi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari – jamoatchilik nazorati subyektlari hisoblanadi.

Jamoatchilik nazorati, qonunning 3-moddasida belgilanganidek, jamoatchilik kengashlari, komissiyalari va boshqa jamoatchilik tashkiliy tuzilmalari tomonidan ham qonunchilikka muvofiq amalga oshirilishi mumkin.

Qonunning 4-moddasida jamoatchilik nazoratining obyektlari sanab o‘tilgan. Unga ko‘ra, davlat organlarining va ular mansabdor shaxslarining:

• qabul qilinayotgan normativ-huquqiy hujjatlarda, qarorlarda, shuningdek rivojlanish davlat, tarmoq va hududiy dasturlarida jamoatchilik manfaatlarini, jamoatchilik fikrini hisobga olishga;

• fuqarolarning, yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini, jamiyat manfaatlarini himoya qilish sohasidagi qonunchilik talablarining ijro etilishini ta’minlashga;

• o‘z zimmasiga yuklatilgan, ijtimoiy va jamoatchilik manfaatlariga daxldor bo‘lgan vazifalar va funksiyalarni bajarishga;

• davlat xizmatlarini ko‘rsatishga;

• ijtimoiy sheriklik doirasida amalga oshiriladigan bitimlar, shartnomalar, loyihalar va dasturlarni bajarishga doir faoliyati jamoatchilik nazoratining obyektidir.

Qonunning 5-moddasida jamoatchilik nazoratining 7 ta asosiy prinsipi mustahkamlab qo‘yilgan. Bular:

qonuniylik;

fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ustuvorligi;

jamoatchilik nazoratini amalga oshirishda ishtirok etishning ixtiyoriyligi;

jamoatchilik nazoratini amalga oshirishning ommaviyligi va ochiqligi;

jamoatchilik nazorati subyektlarining xolisligi va beg‘arazligi;

jamoatchilik nazorati natijalarining ishonchliligi;

jamoatchilik nazorati subyektlarining davlat organlari, ularning mansabdor shaxslari faoliyatiga asossiz aralashuviga va ularga g‘ayriqonuniy ta’sir ko‘rsatishiga yo‘l qo‘yilmasligi.

O‘z navbatida, qonunning 6-moddasida qayd etilganidek, jamoatchilik nazoratining shakllari quyidagilardan iborat:

davlat organlariga murojaatlar va so‘rovlar;

davlat organlarining ochiq hay’at majlislarida ishtirok etish;

jamoatchilik muhokamasi;

jamoatchilik eshituvi;

jamoatchilik monitoringi;

jamoatchilik ekspertizasi;

jamoatchilik fikrini o‘rganish;

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan davlat organlari mansabdor shaxslarining hisobotlari va axborotini eshitish.

Jamoatchilik nazoratining ushbu shakllari ayni vaqtda barcha davlat tashkilotlari faoliyatida tobora keng qo‘llanilmoqda. Misol uchun, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi  Milliy markazi huzuridagi Jamoatchilik kengashi ishlab turibdi.

Shunday qilib, har qanday jamiyat va mamlakat ravnaqi uning ishtirokchilari, ya’ni fuqarolar sa’y-harakati bilan amalga oshadi. Bu jarayonda esa jamoatchilik nazorati alohida o‘rin tutadi. Ayniqsa, O‘zbekiston Prezidenti ta’kidlaganidek, Konstitutsiya va qonun ustuvorligiga erishishda jamoatchilik nazoratidan ko‘ra samarali vosita yo‘q.

Farida XAKBERDIYEVA,

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi

Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash bo‘limi bosh mutaxassisi