Germaniyalik siyosiy sharhlovchi, “Berliner Zeitung” nashri Geosiyosat bo‘limi rahbari Tomas Fasbenderning siyosatshunos Qudratilla Rafiqov bilan suhbati

Bundan bir muddat oldin Germaniyaning nufuzli “Berliner Zeitung” nashri siyosiy sharhlovchisi, nashr Geosiyosat boʻlimi rahbari Tomas Fasbenderning siyosatshunos Qudratilla Rafiqov bilan suhbatini eʼlon qilgandi.

Mamlakatimizning yaqin oʻtmishi, buguni, kelajagi va mintaqadagi siyosiy evrilishlar toʻgʻrisida mulohaza yuritilgan “Oʻzbekistondan “Yangi Oʻzbekiston”gacha: Yoʻqotilgan qalbni izlab...” sarlavhali ushbu maqola oʻz vaqtida oʻzbek tiliga oʻgirilib, eʼlon qilingandi. Mazmun-mohiyati, koʻtarilgan masalalarning dolzarbligi, qolaversa, Prezidentimizning siyosiy irodasi, xalqparvar va millatparvar siyosati, shuningdek, mintaqa miqyosidagi tashabbuslari va yorqin natijalari asosli faktlar, dalillar orqali ravon tilda sharhlangani uchun ham ayni suhbat hech mahal oʻz dolzarbligini yoʻqotmaydi deb oʻylaymiz.

Shu bois, bugun oʻquvchilarimizga ikki siyosatshunos oʻrtasida kechgan musohabani ulashishni lozim topdik.

— Janob Rafiqov, menda Oʻzbekiston haqida nimadir yozish, bu yurtda kechayotgan jarayonlarni teranroq anglash ishtiyoqi tugʻilganiga ancha boʻlgan. Yevroosiyoda joy­lashgan bu mamlakatni nafaqat geosiyosiy, balki sivilizatsion nuqtayi nazardan ham qitʼaning markazi deyishga asoslar bor.

Menimcha, olis oʻtmishda ushbu zamin­da paydo boʻlgan ikki buyuk yuksalish — Islom uygʻonish davri va Temuriylar re­nessansi ulashgan madaniyat va ilm-fan nafaqat Sharq xalqlari yoki islom olami, balki insoniyat tarixi uchun ham oʻta mu­him edi. Ammo qudratli imperiyalar va tamaddunlarga beshik boʻlgan zamin bir necha asrlar davomida ijtimoiy-siyosiy parokandalik girdobida qoldi va hatto mustamlakachilik azoblarini ham totib koʻrdi...

Hozir sizdan soʻramoqchi boʻlganim olis oʻtmish haqida emas, balki bu oʻlkaning buguni, mamlakat va jamiyatning musta­qillikdan keyin ham oʻzini oʻnglab olishi qiyin kechgani, siyosiy elita zehniyati, ayniqsa, jamiyat tafakkurida sovet dav­ridagidan-da xavotirli turgʻunlik hukm surgani haqida boʻladi.

Xoʻsh, nega shunday boʻldi? Mamlakat egamenlikka erishgach ham qariyb chorak asr, to biz suhbatlashib oʻtirgan bugungi kunlargacha eski mafkuraviy tutumlarga “sodiq” qoldi.

Bilishimcha, jamiyat ham, siyosiy elita ham oʻz “kimligi”ni konseptual jihatdan anglab olishi, yangilashi uchun haligacha ikkilanishlarga duch kelayotganday. Bu­ning sabablari, qolaversa, mustaqillik tuygʻusi, umumiy milliy kimlik, bu bora­da xalq bilan davlat orasidagi munosa­batlar “ozodlik tongi”dan keyin qanday kechgani haqida soʻramoqchiman.

Yana bir mulohaza, muayyan maqomi va barcha siyosiy atributlari bor Oʻzbekiston Respublikasi yoniga nega mustaqillikdan chorak asrdan koʻp vaqt oʻtgach, “yangi” si­fatlovchisi qoʻshib ishlatiladigan boʻldi? Bunga qanday zarurat bor edi?

— Koʻtarilgan masalaga bir ogʻiz soʻz bi­lan javob berish qiyin. Chunki mavzu mu­rakkab: yangi dunyo olimlarini eng koʻp oʻy­lantirayotgan, turli munozaralarga sabab boʻlayotgan, xarakteriga koʻra oʻta ziddiyatli diskurs — metropoliyalar va mustamlakalar mavzusi.

Garchi yoqimsiz boʻlsa-da, haqiqat shuki, Janub bilan Shimolni, Gʻarb bilan Sharqni bogʻlovchi nuqtada joylashgan ulkan mintaqa uzoq yillar “chet oʻlka”, (taassufki, bugun ham shunday oʻylaydiganlar bor) sifatida tasniflandi. Ammo u bunday taʼrifga lo­yiqmidi? Albatta, bu alohida masala. Hozir savolingizdan chalgʻimaylik. Aniq esimda yoʻq: kimdir “Insoniyat tarixi urushlar ta­rixidir”, degandi. Bu jumla meni nafaqat chiroyli qurilishi, balki mazmundor poeti­kasi bilan ham juda mutaassir etadi. Undan kelib chiqadigan fikr esa tushunarli: garchi urushlar, bosqinlar tarixning bir boʻlagi ekan, demak, hukmronlar va mazlumlar doim boʻladi... Hali aytganimdek, juda koʻp olim­lar tarixning mana shu qismi borasida bosh qotirishgan, izlanishlar qilishgan. Shular­dan biri postkolonial tadqiqotlar asoschi­si va nazariyotchilaridan biri, kelib chiqishi falastinlik (arab xristiani) boʻlgan ameri­kalik olim, Kolumbiya universiteti profes­sori Edvard Vadi Said edi. U oʻzining eng mashhur asari “Oriyentalizm”ga Marksning “Lui Bonapartning oʻn sakkizinchi brumeri” asaridan iqtibos keltiradi — “Ular oʻzla­rini ifoda etolmaydilar, ularni boshqalar tanitishi kerak”. Oriyentalizm talablariga koʻra, Sharq oʻzi haqida oʻzi gapira olmaydi, oʻzini oʻzi tanita olmaydi, taqdim eta ol­maydi, balki boshqalarning oʻzi haqida gapi­rishlariga, taqdimiga, demak, Yevropa fani koʻmagiga muhtoj...

“Oriyentalizm Sharqni qayta talqin qilib, Yevropaga tanishtirish yoʻlida qoʻl­lanilgan qoʻshib oluvchi, oʻzlashtiruvchi fan tarmogʻi ekan, Sharqning hukmron Yevropa to­monidan egallanib, oʻzlashtirilish jarayoni dunyo amaliy siyosatida unga oʻxshash boshqa bir tarmoq edi. Bu oʻrinda Sharq Gʻarbning majoziy maʼnodagi suhbatdoshiga emas, uning yonida churq etmay turuvchi “oʻzga”ga ay­landi”, deya tushuntiradi Said. Keng maʼno­da gap kolonial va postkolonial davr haqida ketar ekan, ayni tadqiqot bizning jamiya­timiz, bugungacha boʻlgan ijtimoiy-siyosiy kechmishimizni baholi qudrat ifoda etishga arziydi, desak yanglishmagan boʻlamiz.

Yevroosiyoning markazida joylashgan mintaqamiz, garchi Said tilga olgan global Gʻarb va Sharq, ayniqsa, arab sharqidek mav­zuning markazida boʻlmasa-da, mazmun-eʼti­boriga koʻra, xiyla “oriyentallashgan” edi. Chunki oʻlkamiz bir yarim asr davomida ikki bor mustamlakachilikni boshidan kechirdi... Qolaversa, bugungacha bizning nomimizdan ham gapirdilar, kimlardir bizni atrofga tanishtirdi. Biz ham uzoq yillar hukmron kuchlar oldida “churq etmay oʻtiruvchi” “oʻzga”­ga aylandik...

Endi savolingizning birinchi qismiga toʻxtalsak. Nega bunday boʻldi?

Buning oʻziga yarasha obyektiv va subyektiv sabablari bor. Ehtimolki, ayni shu asoslar­ga koʻra ham aksar tadqiqotchilar mintaqamiz, xususan, Oʻzbekistonda hali-hamon milliy davlat va millat qurish jarayonlari davom etayotganini uqtirishadi va bu fikrning ke­lishsa boʻladigan jihatlari ham yoʻq emas.

Mohiyatan oʻtgan asrning birinchi yarmida shakllantirilgan siyosiy oʻzbek millati kech­mish davrda tarixi, madaniyati, tili va oʻz­likni belgilovchi boshqa kodlarga ega millat sifatida jahonga taqdim etilgan boʻlsa-da, kolonial chegaralarini sindirolmadi va bu polisemantik mazmunga ega edi: jumladan, sovet mafkurasi milliy respublikalardagi “oʻzlik”ning barcha sifatlarini “umum ovo­zi”ga boʻysundirishga harakat qildi. Sobiq ittifoqning eng gullagan 70-80-yillarida haddi aʼlosiga yetgan “sovet kishisi” kon­sepsiyasi Markaziy Osiyoda paydo boʻlgan milliy jamiyatlarni sovet kosmopolitiz­mining gibrid-duragay oʻzaniga chuqurroq kiritdi.

Siz toʻgʻri anglaganingizdek, biz mus­taqillikdan keyingi deyarli yigirma besh yilda ham ushbu konsepsiya taʼsiridan chi­qib keta olmadik. Nega? Chunki sovet zamo­nining soʻnggida yuz bergan “qayta qurish” va mustaqillikning 90-yillarida ham davom etgan ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlarni dav­lat jiddiy xavf, deya qabul qildi (holbuki, oʻsha yillarda paydo boʻlgan ijtimoiy muhit siyosiy va etnik mansubliklarni qayta idrok etishga undagan edi) va milliy, diniy hamda siyosiy kayfiyatlarning barcha koʻrinishini siquvga oldi. Davlat ijtimoiy-mafkuraviy sektorda xuddi ittifoq zamonlaridagidek qattiqqoʻl va yagona oʻyinchiga aylandi. Bitta farqi, u mafkurasiz edi, xolos. Aynan oʻsha 90-yillarning boshida voz kechilgan kommu­nistik mafkura diktati oʻrnini har qanday yangi gʻoya va fikr fobiyasi egallab oldi.

Jamiyatda din, milliy oʻzlik va eng asosiysi, tarixga boʻlgan yangicha, ochiqroq aytganda, hadiksirab qarash sovet konser­vatizmi konsepsiyasidan-da duragayroq tu­shunchani shakllantirdi. Uning eng qoʻpol shakli jamiyatning na turkiy, na islomiy mansublikka aloqador ekanini oʻjarlarcha cheklashda koʻrindi.

Aholisining deyarli 90 foizini etnik turkiy qavm — oʻzbeklar va islom eʼtiqo­diga amal qiluvchi musulmonlar tashkil qi­ladigan mintaqaning eng katta mamlakatida KIMlik turli gʻoyalar (masalan, Oʻzbekiston — kelajagi buyuk davlat)ni amalga oshiruv­chi vatandoshlar siymosini yaratishda aks eta boshladi.

Ammo bu gʻoyalar kommunistik utopiyalarga mosligi, hayotdan uzoqligi va ham etnik, ham mafkuraviy nuqtayi nazardan nohayotiyligi uchun jamiyatga singib ketmadi. Odamlarda ushbu ijtimoiy-siyosiy harakatga shubha va ishonchsizlik bilan qarash kayfiyatini uy­gʻotdi.

Mustaqillikdan keyingi milliy davlat va milliy jamiyat barpo etishning bunday oʻziga xos muhofazakor yoʻli nafaqat ichki siyosiy muvozanat, balki tashqi, xususan, mintaqaviy siyosat trayektoriyasida ham ters burilishga, oʻz qobigʻiga oʻralashib qolishga olib keldi. Biz bir davlat va milliy ja­miyat oʻlaroq, yon qoʻshnilarimizdan ajralib qoldik. Iqtisodiyot va ijtimoiy siyosatdagi proteksionizm va hammaga birday yotsirab qarash falsafasi bizni jismonan yakkalab qoʻydi, muayyan maʼnoda zaiflashtirdi ham. Yaqin tariximizdagi qoʻshnilarimizga qar­shi yuritgan siyosatimiz bizda milliy dav­lat va millat qurish jarayonlarini ortga surib yubordi. Chunki bir tirik organizm hisoblanmish mintaqa hayoti oʻzgarayotgan bir pallada yangilanishlardan oʻzni chetga olish davlatning kolonializm mafkurasiga mo­yilligini koʻrsatib berdi.

Xullas, mustaqillikning oʻtgan 25 yillik davrida milliy davlat va millat qurish ish­lariga jiddiy qaralmadi. Ayni shu sabab­larga koʻra, aksar tahlilchilar Oʻzbekistonda oʻtish davri amalga oshgan 2016-yillar soʻng­gida “...Mirziyoyevga ogʻir siyosiy va iqtiso­diy meros qoldi”, degan fikrga kelganlari­da mutlaqo haq edilar...

Eng afsuslanarlisi, siz aytgandek, geo­siyosiy nuqtayi nazardan muhim nuqta — Yev­roosiyoning markazida joylashgan minta­qaning eng yirik va barcha jihatdan taʼsir kuchiga ega mamlakati muayyan maʼnoda yopiq va dunyodan uzilgan davlatga aylanib qoldi.

Milliy davlat va millat qurilishining sovetcha konsepsiyasida qolib ketishga un­dagan ortodoksal mayl nafaqat ichki, balki mintaqaviy yakdillikka ham oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Jumladan, bu mintaqada etnik millatchilikni “ilhomlantirib”, yangi tash­kil topgan respublikalarni bir-biridan be­gonalashtirishga xizmat qildi...

— Siz hozir mustaqillikdan keyin mintaqa davlatlari oʻrtasida yaqinla­shishdan koʻra, paradoksal bir holat — bir-biridan begonalashish boshlandi, deyapsiz, men toʻgʻri tushundimmi?

— Ha, taqriban shunday. Oʻtgan asr boshi­da boʻlib tashlangan yaxlit bir mintaqa — Turkiston xalqlari ozodlikka erishgach, turli tushunmovchiliklarga duch kelishdi. Baʼzan xafagarchilik va noroziliklar qonli mojarolarga ham aylanib ketdi.

Oʻzaro nizolarga olib kelgan bu omillar chegaralar, suv, etnik salmoq talashuvlari tu­fayli yuz berdi. Bulardan ham yomoni qoʻshni davlatlar milliy mafkura deb hisoblayotgan narsalarning siyosiylashtirilganida koʻzga tashlandi. Unga koʻra, tarix ham, mintaqa­ning madaniy merosi ham mutlaqo monopol­lashtirildi. Kimdir istehzo aralash aytga­niday, mintaqaning tarixi, madaniy merosi oʻzaro nafrat tiliga aylanib qoldi...

Afsuslanarlisi, bugun mintaqadagi besh davlatda tarix fanining besh xil, baʼzi oʻrinlarda bir-biriga mutlaqo teskari ver­siyalari oʻqitilmoqda. Holbuki, ularning oʻtmishi bir edi. Aytmoqchimanki, uzoq vaqt mintaqa jamiyatlarida milliy davlat va millat qurilishi jarayonlari aynan sovet usuliga mos — bir-birini inkor etish, oʻcha­kishish yoʻlida kechdi...

Mavzudan chalgʻib ketdik, nazarimda. Biz kimliklar, mafkura va milliy tafakkur haqida gaplashayotgan edik. Tushunishimcha, kimlik (identitet)ning asosini til, mada­niyat, tarix, tarixiy xotira tashkil qiladi. Tabiiyki, din ham bu borada muhim oʻrin tutadi. Umumiy maʼnoda qaraganda, mafku­raviy vakuum jamiyat uchun ham, davlat uchun ham xatarlidir. Mustaqillikning ilk yil­lari bizda individualizm alomatlari pay­do boʻla boshlagan edi. Yaʼni davlat bilan jamiyat oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatda uzilish kuzatilganday boʻldi. Yashash va kun koʻrish tashvishi koʻproq individning zim­masiga tusha boshladi. Kundalik turmush­dagi maishiy dogmalar oʻz tusini yoʻqotib, davlat asosiy “boquvchi”lik maqomidan uzoqlashdi.

Shunday bir paytda odamga erish tuyula­digan sovetcha “tenglik konsepti” barham topib, tirikchilik har kimning qobiliyatiga bogʻliq boʻlib qoldi. Anʼanalarga eʼtibor ku­chaydi. Til, oʻzlik, tarix, milliy qadriyatlar haqida koʻp gapirila boshlandi. Aslida, shu­larning oʻzi ham qaysidir maʼnoda mafkura edi. Yaʼni sotsiumning oʻzi oʻzi uchun yaratgan mafkurasi. Taassuflar boʻlsinki, jamiyatdan chiqqan ushbu tashabbus — iqtisodiy libera­lizm ham, individualizm va traditsionalizm ham iliq kutib olinmadi yoki qayta ishlan­madi, inkor etildi; hali aytganimday, oʻsha paytdagi siyosiy elita bundan choʻchidi.

Masalan, oʻsha yillari davlat “sovet grajdani” ekanidan gʻashlanib yoki shubhala­nib, aslini, oʻzligini qidirayotgan jamiyat yoʻlini ochiqchasiga toʻsdi. Milliy oʻzlik tuygʻusi, tarix va anʼanalarga qarash milliy xavf sifatida qabul qilindi. Ular oʻrniga eski tuzumdan qolgan gumanistik toʻqima yoki sovet “makoni”dan koʻchirib oʻtilgan qadriyat­lar — “xalqlar doʻstligi”, “baynalmilal­lik”, “koʻp millatli xalq” degan tushuncha­larga zoʻr berildi.

Albatta, bu oʻylangan va chuqur mantiqqa asoslangan tadbir edi. Yaʼni qulab tushgan mafkura xarobalarida oʻzini izlayotgan ja­miyatni retraditsionalizatsiya — oila qad­riyatlari, oʻz urugʻi, etnosi singari tarixiy sarchashmalarga qaytishdan, davlat “radikal millatchilik” deb hisoblayotgan xavfdan iho­talab turish kerak edi. Biz tilga olayotgan shu qoʻrquv, afsuski, davlat siyosatiga nafaqat muqim oʻrnashib qoldi, balki uning “fazila­ti”ga aylanib ketdi.

Jamiyatga gʻalati bir gʻoya singdirila bosh­landi. Unga koʻra, biz kommunistik mafku­rani inkor etamiz, kimligimizni koʻrsatib beruvchi etnogenez tushunchasi, madaniyat va qadriyatlar silsilasi ham shart emas. Toʻliq konservator ham, liberal ham emasmiz. Bi­roq mavjudmiz, mustaqilmiz. Egamenligi­mizni koʻrsatuvchi tugʻromiz, bayrogʻimiz va yana nimalarimizdir bor...

Yaxlit bir jamiyatda shunday gʻalati, bir-birini inkor qiluvchi simbioz boʻlishi mumkinmi? Favqulodda paydo boʻlgan bun­day dixotomik nazariyani tushunish qiyin edi: biz liberal jamiyat qurmoqchimizmi yoki konservativ? Yoki boʻlmasa, postsovet davlat sifatida endi sovet oʻtmishi xoti­ralari bilan yashaymizmi yo milliylik sari yuzlanamizmi, hozir qaysi bosqichdamiz, biz oʻzi kimmiz, mintaqada, dunyoda tutgan maqo­mimiz qanday, atrofdagilar bizni kim deb atagani muhim? Milliy davlat shakllan­tiramizmi, millat qurish masalasi nima boʻladi?..

Bu javobi yoʻq savollar jamiyatda ham, davlat siyosatida ham oʻsha siz aytgan tushu­niksiz manzara hukmron ekanini anglatar­di. Ushbu koʻrinishlar — iqtisodiyotdagi, ichki va tashqi siyosat, maʼnaviy-mafkuraviy hayot va odamlar turmushidagi mavhumiyatni salbiy maʼnodagi davlat proteksionizmi “oziqlantirib” turardi.

Oʻz qobigʻiga oʻralib qolish, mamlakatni barcha “taʼsirlar”dan yopish yoki shunday deb oʻylash, bugungi globallashgan dunyoda ab­surd, albatta. Biroq sanab oʻtilgan omillar quruq nazariya yoki elitar “qarich” boʻlmay, mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotini, uning tabiatini uzoq vaqt belgilab kelgani ham bor gap. Siz ishora qilayotgan dekolonial konteksdagi kimlik, anʼanalar silsilasi, oʻtmish, etnik mansublik yoki millat, mil­liy davlat tushunchasi va hatto tarixiy shaxslarga nisbatan qarashlarimizni ham hukmron rejim belgilab berdi. Qanchalik gʻalati eshitilmasin, aynan shu qarashlari bilan u oʻzi inkor etayotgan sotsial mafku­raning “yoʻnilgan” muqobiliga aylandi. Qiziq paradoks: rasman bizda mafkura yoʻq, biroq umummuhitning har burchida u qol­dirgan izlarni koʻrish mumkin edi... Shu va hozir hisobga olish nazardan koʻtarilgan boshqa jihatlar odamlarimiz tafakkuri­dagi fikriy turgʻunlikning asl sabablari sifatida bir-biriga oʻrin boʻshatmay keldi.

Bizda hozir millat, milliy davlat, mil­liyat haqida gapirayotganlarning koʻpchiligi romantik fikrlaydigan kishilar. Eng qal­tis tomoni, gapirayotgan mavzularimiz biz­da hali tuzuk-quruq ilmiy jihatdan tadqiq ham qilinmagan.

Masalan, globallashuv nuqtayi nazaridan, bugungi zamonaviy dunyoda biz millat degan­da nimani tushunishimiz kerak, milliy dav­lat bir etnosga tegishli boʻlishi kerakmi yoki turli etnoslar yigʻindisi boʻlgan vatandosh­larning qandaydir uyushmasimi? Mafkura, davlat rasmiy mafkurasi haqida ham shunday deyish mumkin.

Bizda bu borada aniq qarashning oʻzi boʻl­magan. Buning sababi esa mustaqillikda kechgan chorak asrlik davrda ham siyosiy mada­niyatning shakllanmaganiga, toʻgʻrirogʻi, unga yoʻl berilmaganiga borib taqaladi.

— Ayting-chi, siz hozirgina alohida urgʻu bergan 2016-yildan keyin mamlakatda, qo­laversa, mintaqada nima oʻzgardi? Oʻzingiz tilga olgan Saidning iqtibosidagi “mu­te”likdan chiqish yuz berdimi? Keyin siz avvalgi savolimning ikkinchi qismini es­dan chiqargandek boʻldingiz. Yaʼni jamiyat­da va ijtimoiy-siyosiy hayotda ajabtovur epitet — “Yangi Oʻzbekiston” kalimasining paydo boʻlishiga sabab nima?

— Darhaqiqat, bunga ham maʼnaviy, ham siyosiy nuqtayi nazardan ehtiyoj bor edi. Chunki odamlar ham, davlat ham endi bu yoʻ­sin yashab boʻlmasligini teran anglayotgandi. Yangi Oʻzbekiston sifatlovchisi esa shu yoʻl­da safarbarlik yoki istiqboldagi yangila­nishlarga daʼvat — ishoradek kun tartibiga chiqdi.

Bu boradagi mulohazalarimni Shavkat Mirziyoyevning davlat rahbari sifatida ish boshlagan davrdagi vaziyat bilan davom et­tirsam toʻgʻri boʻladi deb oʻylayman. Chunki asl holat mohiyatni teranroq ochib beradi.

Xoʻsh, oʻsha paytdagi ahvol qanday edi?

Ochiq aytaman, havas qilarlik emasdi. Shavkat Mirziyoyevning iqtidorga kelishi ham global, ham mintaqaviy va mahalliy inqirozlar zamoniga toʻgʻri keldi. Xususan, AQSH harbiy kontingentining Afgʻoniston­dan olib chiqilishi, pandemiya, hali bata­mom tugamagan jahon iqtisodiy inqirozi, mintaqamizdagi ichki va chegaraoldi milliy nizolar, jamiyatimizda uzoq yillar yigʻilib qolgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar...

Bularning barchasi xuddi atay kutib tur­ganday, Shavkat Mirziyoyev Prezident sifa­tida faoliyat boshlagan pallaga toʻgʻri keldi. Masalan, bundan atigi 7-8 yil oldin min­taqadagi qoʻshnilar orasidagi munosabatlar qanday boʻlganini siz ham yaxshi bilasiz. Shunday bir vaqtda Afgʻonistondagi oxiri nomaʼlum boʻlgan voqealar, albatta, yetarli xavotir va tashvish uygʻotdi. Bundan tashqari, mintaqaning lahtaklarga boʻlinib ketgani Markaziy Osiyo darajasida yakdil fikrlashni qiyinlashtirdi. Oʻsha paytda integratsiya ha­qida oʻylashdan koʻra, qoʻshnilar oʻrtasida xoh­lagan paytda chiqishi mumkin boʻlgan janjal­ni tusmollash haqiqatga yaqindek koʻrinar edi.

Albatta, munosabatlardagi bunday be­qarorlik atrofdagi oʻyinchi katta kuch mar­kazlari manfaatiga mos edi. Yaʼni oʻzaro totuvlikning yoʻqligi mintaqani nochorlik botqogʻida tutib turardi...

— Shu yerda gapingizni boʻlsam. Sababi, siz aytayotgan ayni diskurs-mulohazani tinglayotib, xayolimda bir fikr uygʻondi. Xalqaro siyosiy adabiyotlarda “Yevroosiyo Bolqoni” degan atama tez-tez uchraydi. Bu yerda gap aynan siz yashayotgan mintaqa ha­qida ketayotganini bilsangiz kerak?!

— Ha, adashmasam, ushbu atamani ilk bor Z.Bjezinskiy qoʻllagan edi. U mash­hur asari — “Buyuk shaxmat taxtasi”da bu haqda atroflicha gapirgan. Garchi ushbu te­zis oʻz xarakteriga koʻra siyosiy pisandadek tuyulsa-da, iddao asossiz emas edi. Bizdagi vaziyat ham xuddi Yevropa Bolqonidagidek siyosiy va etnik mojarolar, bir-biridan xafagarchiligu turli ziddiyatlarga toʻla edi. Oʻzbekistonning yon qoʻshnisi Tojikis­ton yoki Qirgʻiziston bilan oʻsha davrdagi munosabatlarini bir esga oling: tojik lideri Emomali Rahmon deyarli yigirma yil Toshkentga qadam bosmagandi. Tez-tez siyosiy oʻzgarishlar amalga oshib turadigan yana bir qoʻshnimiz Qirgʻiziston bilan alo­qalarimiz ham bundan pesh emasdi.

Hamma bilgan narsani yashirib nima qil­dik? Birinchi maʼmuriyat davrida Qirgʻi­zistonning avvalgi barcha rahbarlari bilan munosabatlar hech qachon samimiy boʻlmagan. Xuddi shunday, qozoq qardoshlar bilan ham koʻzdan pana ziddiyatlarimiz yoʻq emasdi. Bu koʻproq mintaqa liderligiga daʼvo qilish — “sen zoʻrmi”, “men zoʻr” qabilidagi mutlaqo zararli “tortishuv” misolida koʻrinib qolar­di. Shunday kayfiyat hukmronlik qildiki, goʻyo birlashish haqida umid qilish ham foydasiz­dek koʻrinardi. Shavkat Mirziyoyev ana shunday ijtimoiy-siyosiy tushkunlik, ishonchsizlik davrida Oʻzbekiston rahbari etib saylandi.

Xoʻsh, shunday paytda nima qilish kerak edi?

Albatta, vaziyatni toʻgʻri baholash, ke­rak boʻlsa, “otdan tushish” talab etilardi. Shavkat Mirziyoyev shunday qildi. Qoʻshnilar oʻrtasidagi muzlarni eritish, ular bilan samimiy munosabatlarni qayta tiklashga kirishdi. Shu harakatlar samarasi oʻlaroq, 2018-yilga kelib, Markaziy Osiyo davlat rah­barlarining Maslahat kengashi ish boshladi. Garchi tuzilma yarim institutsional boʻlsa-da, uzoq yillik tanaffus va oʻzaro tushunmov­chiliklardan keyingi bir-birini anglash, fikrni bir joyga jamlab olish uchun oʻta mu­him supa — platforma vazifasini bajardi. Davlatlarimiz oʻrtasida madaniy-gumanitar, iqtisodiy-siyosiy aloqalar tiklandi. Eng muhimi, mintaqa ijtimoiy-siyosiy hayotida yuzaga kelgan ijobiy muhit uning yaxlit bir xalqaro subyekt sifatida barqaror shaklla­nishini taʼminlab berdi.

Shu oʻrinda men janob Bzejinskiyning bashoratlari oqlanmadi deb bemalol ayta olaman. Yana aytishga haqlimanki, Shavkat Mirziyoyev uning tushunchasini muayyan maʼ­noda “tahrirladi”. Bugun Markaziy Osiyoda raqobatdan koʻra hamkorlik, gina kuduratu adovatdan koʻra doʻstlik va qardoshlik kay­fiyati hukmron.

Daʼvoim asossiz boʻlmasligi uchun oddiy bir misol keltiraman. 2024-yil Parijda boʻlib oʻtgan yozgi Olimpiya oʻyinlarini ham­mamiz koʻrdik. Unda mamlakatimiz atletlari yuksak gʻalabalarni qoʻlga kiritdi. Qiziq va oʻz oʻrnida odamni xursand qiladigan jihat shunda ediki, shohsupaga koʻtarilgan sport­chilarimizni qoʻshni davlatdagi qardoshla­rimiz ham xuddi bizdek olqishlashdi. Ij­timoiy tarmoqlar “Yashasin qardoshlarimiz, Markaziy Osiyo — Turkiston farzandlari hech kimdan kam emas, biz buyuk xalqmiz”, de­gan yozishmayu qutlovlarga toʻlib ketdi.

Albatta, bu mintaqa tarixi, bugungi hayoti bilan qiziqadigan odamlar, mutaxas­sislar eʼtiboridan chetda qolmadi. Masa­lan, oʻsha kunlari ayni hodisaga rossiyalik yirik olim, Markaziy Osiyo mamlakatlari ijtimoiy antropologi va tadqiqotchisi Sergey Abashin bunday munosabat bildir­di: “2024-yilgi Olimpiada favqulodda muhim voqeaga aylandi. Gender va sanʼat mavzulari muhokamasi bilan emas, balki, eng avvalo, Markaziy Osiyo mamlakatlari va ayniqsa, 8 ta oltin medalni qoʻlga ki­ritib, 13-oʻrinni egallagan Oʻzbekiston sportchilarining koʻrsatgan ajoyib na­tijalari bilan esda qoladigan boʻldi (es­latib oʻtmoqchiman, Olimpiada yutuqlari bilan bir qatorda, oʻzbek shaxmatchilari ham soʻnggi yillarda jahon reytingida yuqori oʻrinlarni egallab kelyapti). Sport tilida aytganda, biz Markaziy Osiyo dav­latlari umumbashariy miqyosda tanilayot­gan va tan olinayotgan muhim oʻyinchilarga aylanib borayotganiga va oʻz subyektligini anglab yetayotganiga guvoh boʻlib turibmiz. Bu dunyoda va sobiq postsovet hududda ha­qiqiy tarixiy siljish boʻlib, hali uzoq davom etadigan va shubhasiz, tabiiy ja­rayondir”.

Sizga maʼlumot uchun yana bir misolni keltirmoqchiman. Bu qirgʻizistonlik muta­xassislar oʻtkazgan tadqiqot bilan bogʻliq. Unga koʻra, Qirgʻizistonda 2016-yili, yaʼni Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekiston rahbarligiga kelguniga qadar boʻlgan davrda oʻtkazilgan ijtimoiy soʻrovda ishtirokchi-respondent­lar Oʻzbekistonni eng nodoʻst davlatlardan biri deb hisoblagan boʻlsa, oradan atigi bir yil oʻtib, 2017-yilgi soʻrovlarda eng yaqin doʻst mamlakatlardan biri sifatida qayd etishgan.

Yana bir statistika: agar 2016-yil oxiri­da Oʻzbekiston hamda Qirgʻiziston oʻrtasida­gi oʻzaro savdo hajmi 200 million dollardan oshmagan boʻlsa, 2022-yilga kelib, bir necha barobarga oʻsdi — qoʻshnilar bilan 1 mil­liard 300 million dollarlik tashqi savdo amalga oshirildi.

Xabaringiz boʻlsa kerak, oʻzbek va qirgʻiz fuqarolari oʻrtasida mustaqillikdan keyin bir necha bor qonli mojarolar yuz berdi. Ular asosan, suv, chegara va etnik kelishmov­chiliklar fonida kechganini yaxshi eslaymiz. Albatta, bu oʻrinda men manfaatdor kuchlar va markazlarning ham taʼsirini istisno qilmayman. Kezi kelganda, bir muhim faktga toʻxtalmoqchiman. Oʻtgan yili Qirgʻiz Respub­likasi rahbari “Ozodlik” radiosiga bergan intervyusida bevosita tariximizning oʻsha qora kunlariga ishora qilganday boʻldi. Mana, qarang, u nimalar degandi:

“...Endi eng asosiy masalaga toʻxtalsam. Oʻzbek tomoni shundoq ham Oʻzbekistonga oqayotgan suvni qay usulda olishining bizga farqi bormi? Quvur orqalimi, ariq yoki havo­danmi — ahamiyati yoʻq. Muhimi, har bir ha­rakat oʻzaro kelishib olinishi kerak. Bundan buyon qirgʻiz-oʻzbek doʻstligi mustahkam boʻladi. Doʻstlik rishtalarimizni Xudodan boshqa hech kim uza olmaydi. Shu bois, Yaratgan Egamdan hamisha tinch yashashimizni soʻrashimiz kerak”.

Mintaqa davlatlari siyosiy elitalari, qolaversa, oddiy odamlar oʻrtasidagi bunday samimiyat, qatʼiy siyosiy iroda qayoqdan pay­do boʻldi deb oʻylaysiz?!

Fikrimcha, shu muxtasar misollar ham 2016-yildan keyin mintaqada nimalar boʻl­ganini koʻrsatishga yetadi. Qolaversa, bugun Oʻzbekistonning birorta qoʻshnisi bilan che­gara boʻyicha muammosi yoʻq. Oʻzbekiston qoʻsh­nilari bilan ikki tomonlama va turli tu­zilmalar doirasida doʻstona munosabatlarni yoʻlga qoʻygan.

— Ammo bu tashkilotlarning koʻpi anʼanaviy — masalan, SHHT, MDH, KXSHTga oʻxshash uzoq yillik oʻtmishga ega institutlar ekanini ham hisobga olish kerak. Oʻzbekiston bu doiralarda begona emas edi...

— Sizni tushundim. Agar eʼtibor ber­sangiz, Oʻzbekiston oʻtgan davrda qatʼiy fao­liyat yuritgan siyosiy-iqtisodiy tuzilmalar otaligʻi, garchi oshkor aytilmasa-da, asosan, atrofimizdagi kuch markazlari qoʻlida edi. Ularning taʼsir pishanglari ham, mafkura­viy muddaolari ham deyarli aniq sezilib tu­rardi. Yangi davrga kelib esa Oʻzbekistonning tashqi siyosat vektorlari rang-baranglashdi. Hali siz bilan gaplashganimiz, Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining maslahat uch­rashuvlari, “5+1” deb ataluvchi formatdagi platformalar paydo boʻlishi bevosita Oʻzbe­kistondagi siyosatning oʻzgargani hisobiga yuz berdi, desam haq gapni aytgan boʻlaman. Min­taqa tashqi siyosatidagi ayni yangilanishlar Markaziy Osiyo darajasida umumiy fikrlash tajribasi paydo boʻlishiga olib keldi.

Bugun siyosatchilar va hatto davlatlari­miz rahbarlari nutqlarida tez-tez uchrayotgan mintaqaviy “kim”lik (identitet) tushuncha­sining kun tartibiga kelishi, oʻylaymanki, tarixiy hodisadir. Mohiyatan, bu konsept oʻtgan asrning 20-yillarida jadid bobola­rimiz irodasi bilan dunyoga kelgan, ammo tez zalolatga uchragan Turkiston gʻoyasining majoziy inʼikosidir...

Bundan tashqari, 2019-yili Oʻzbekiston­ning Turkiy davlatlar tashkiloti (TDT)ga aʼzo boʻlishi ham mintaqa, qolaversa, tash­kilot kun tartibini oʻzgartirdi, maqomini yuksaltirdi. Joyi keldi, shu oʻrinda aytishim kerak, Oʻzbekiston bir asrlik tarixida ilk bor oʻzining turkiy etnosga mansubligini rasman eʼlon qildi. Bu misol ham siz aytgan oʻsha davlatning, jamiyatning “kim”sizligi haqidagi savolingizga javob boʻlishi mum­kin.

— Toʻgʻri, mintaqaning vektorlar ma­salasidagi siz sanab oʻtgan deyarli barcha qadamlar qoʻshni davlatlar oʻrtasidagi iliqlikni taʼminlashga, qolaversa, in­tegratsion kayfiyatni qatʼiylashtirish­ga xizmat qiladi. Ammo bu yerda istisnoli holatlar ham bor. Masalan, siz mintaqa­viy yoki turkistoncha “kim”likka ilhom­lantiruvchi deb atayotgan TDTda Markaziy Osiyodagi beshinchi bir davlat — forsiy tilli Tojikiston ishtirok etmaydi...

— Juda oʻrinli masalani koʻtardingiz.

Darhaqiqat, bugungacha shunday. Bunga nima sababligini ham bilamiz. Albatta, umumiy tarix, madaniyat bu yoʻnalishda mu­him poydevor ekanidan koʻz yumib boʻlmaydi. Lekin aʼzolar yaxshi anglashyaptiki, bugungi global dunyoda faoliyat istiqbolini etnik asoslar yoki joʻn bir millatchilik atrofi­ga qurib boʻlmaydi. Endi turkiy integra­siyaning xaritadagi joylashuviga nazar solsak, turkiy dunyo va turkiy mamlakatlar Yevroosiyoning oʻrta zonasida joylashganini koʻramiz. Ajdodlarimiz butun tarix mobay­nida xalqlar va mamlakatlarni bir-biri bilan bogʻlashdek missiyani bajarib kelgan. Buyuk ipak yoʻli mintaqa orqali oʻtgan, bu yerda paydo boʻlgan davlatlar, imperiyalar Gʻarbiy Yevropa bilan Xitoyni, Shimol bi­lan Janubni oʻzaro birlashtirib turgan. Hech shubhasiz, ushbu merosga Tojikiston ham bevosita daxldordir. Tojikiston til jihatdan forsiy boʻlgani bilan umumiy ta­rix va madaniyat nuqtayi nazaridan mintaqa xalqlarining ajralmas boʻlagidir. Qola­versa, ular nafaqat tarix, balki madaniy- maʼrifiy mozaika, qadriyatlar silsilasi jihatdan ham (jumladan, diniy motivlar nuqtayi nazaridan) fors tilli Eronga emas, bizga yaqin. Yana agar aʼzolik faqat tilga asoslanadigan boʻlsa, bugun tashkilotning faol kuzatuvchisi vengerlar tili ham tur­kiy emas, fin-ugor tillari oilasiga man­subligini hisobga olish kerak boʻladi. Xul­las, menda qandaydir sobit ishonch borki, Tojikiston ushbu tashkilotga (hech boʻlma­ganda, kuzatuvchi maqomida) taklif etilsa, ayni kontekstdagi yakdillik masalasi bus- butun boʻlardi. Albatta, bu shaxsiy fikrim.

— Shundoqqina janubiy biqinlarin­gizdagi Afgʻoniston-chi, u ham jugʻrofiy joylashuviga, etnik va madaniy kompo­nentlariga koʻra bunga haqli emasmi?

— Toʻgʻri, bugungi geosiyosiy oʻlchamlarga koʻra, Afgʻoniston mintaqaning bir qismi. Jugʻrofiy mansublikdan boʻlak, bu yerda katta nufusli turkiy xalqlar ham yashay­di. Qolaversa, ushbu mamlakatning muayyan qismi (bugungi Afgʻonistonning shimo­li) tarixda Janubiy Turkiston deb ham atalgan. Shu nuqtayi nazardan va qolaversa, mintaqaning koʻp vektorli tashqi siyosati­ni belgilash uchun ham janubdagi bu qoʻshni davlat juda muhim deb oʻylayman. Negaki, ushbu davlat hududini kesib oʻtadigan yoʻl bizni global dengiz bandargohlariga olib chiqadi.

Nazarimda, mintaqa masalasida keragicha gapirdim. Endi ruxsat bersangiz, bevosi­ta mamlakatimiz — Oʻzbekistonning ijti­moiy-siyosiy, madaniy-mafkuraviy hayotida yuz bergan evrilishlarga toʻxtalsak. Zotan, ayni oʻzgarishlar siz menga qayta-qayta esla­tayotgan “yangi” sifatlovchisining mohiyatini yanada teranroq ochib beradi.

Avvalo, taʼkidlash kerakki, 2016-yildan keyin Oʻzbekistonning siyosiy lisoni — tili oʻzgardi. Bu suhbat boshida aytganim — oʻzlik­ni tanish, keng maʼnodagi identitet-kimlik­ni “qidirish”dan boshlandi, nazarimda. Bir oʻylab koʻring, davlatning rasmiy tarzda oʻzini ifoda etadigan, egamenligini tasdiqlaydigan barcha ramzlari — bayroq, gerb, madhiya, pul, armiya, chegaralari bor, ammo ularga qoʻshim­cha yana qandaydir notugallik ham borday edi. Tasavvur qiling, hamma narsa bor, lekin bular hech narsani oʻzgartirmaganday taassurot uy­gʻonadi... Bizda xuddi shunday edi. Bu tushkun kayfiyat, mohiyatiga koʻra, bizni Said nazariya­si (oriyentalizm)ga yaqinlashtirib turardi. Ha, anglayotganingizday, Oʻzbekistonning davlat sifatida milliy “kim”ligidan boʻlak hamma narsasi bor edi. Uning qalbi — oʻzligi yoʻq edi. U bir asrdan ortiq vaqt nari “sugʻurib” olingan qalbini qidirayotgan, uningsiz oʻzi­ni notugal va noraso sezayotgan edi. Men goʻzal shoirimiz, ulugʻ jadid, Stalin qatagʻoni qur­boni Abdurauf Fitratning bir zamonlar “Ey, ulugʻ Turon, arslonlar oʻlkasi, senga ne boʻl­di?..” deya oʻtli nido berganini bugun yaxshi tu­shunaman: u qalbsiz qolgan vatanining, milla­tining poyida hammasini tushunib, yurakdan anglab faryod qilgan ekan... Oʻzligi, kimligi, keng maʼnoda aytganda, qalbi sugʻurib olingan millat qaram yoki xoslar davrasidagi “oʻzga” boʻladimi, yoʻqmi?! Men soʻzim avvalida Said va uning nazariyasi — “oriyentalizm” haqida shuning uchun gapirgan edim.

Shaxsiy qarashlarimga koʻra, Shavkat Mirziyoyev buni avvaldan teran anglagan. Ne­gaki, u rahbarlikka keliboq mustaqillik­ning deyarli 26 yili davomida gapirilmagan, hatto baʼzan taqiqlangan mavzularni oʻrtaga olib chiqdi.

Turkiy xalqlar bobokaloni Bilga Xoqon bitiklaridan siyosiy matnlarga iqtibos­lar olindi, minbarlardan gapirildi. Eng hayratlanarlisi, mafkuraviy bayramimiz boʻlmish mustaqillik tantanalarida yozilga­nidan buyon tabu urilgan “Goʻzal Turkiston” sheʼri qoʻshiq qilib aytildi. Fitrat juda koʻp tilga olindi. Mustabidlik davrida qa­tagʻon qilingan yuzlab millat oydinlari, jumladan, shu paytgacha bizga “bosmachi” deb oʻrgatib kelingan milliy harakat aʼzola­ri Oliy sud tomonidan oqlandi. Toshkent­da jadidlar ilmiy merosiga bagʻishlangan xalqaro konferensiya tashkillashtirildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev Oʻzbekiston tarixida ilk bor BMT minbaridan turib oʻzbek tilida nutq qildi... Mamlakatda di­niy, siyosiy va soʻz erkinligiga yoʻl berildi. “Qora roʻyxat”lar, eng asosiysi, Oʻzbekiston­ni dunyoga mustaqillikdan keyin ham eski zamonlardagidek koʻrsatib turadigan paxta yakkahokimligi, majburiy, ayniqsa, bolalar mehnatidan voz kechildi. Butun dunyoga ovoza boʻlgan, siyosiy va diniy mahbuslar saqlana­digan Qoraqalpogʻistonning “Borsa kelmas­”idagi “Jasliq” hibsxonasi yopildi...

Bu sanaganlarim haqli maʼnoda bugun­gi Oʻzbekistonni kechagisidan farqlashga xizmat qildi. Qolaversa, akademik nuqtayi nazardan aytadigan boʻlsak, juda sokin va ortiqcha shov-shuvlarsiz amalga oshirilgan ayni harakatlarni davlat va jamiyatning milliy oʻzlikka intilishi, kolonial va neo­kolonial bosimlardan qochish deb sharhlasak, toʻgʻri boʻladi.

Men Shavkat Mirziyoyev davrida jamiyatni yangilash, sovet tutumlaridan voz kechish ja­rayonlarini jadallashtirish borasida keng koʻlamli ishlar qilindi, deya olaman. Keling, sizga ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega boʻlgan yana bir misolni keltiraman.

Sovet zamonida barcha ittifoqdosh res­publikalar poytaxtlari qatori Toshkent markazida ham “bosh maydon” bor edi. Lenin maydoni deb atalmish ushbu goʻshada qizil do­hiyning muhtasham supaga oʻrnatilgan baland haykali qad rostlab turardi. Mustaqillik­dan keyin proletariat otasining bronzadan quyilgan siymosi “yiqitildi”. Maydon esa deyarli shunday qoldi. Faqat Lenin joy boʻ­shatgan oʻsha supada endi yer sharining maketi paydo boʻldi. Globus markaziga bilinar-bi­linmas tortilgan hoshiya ichiga “Oʻzbekiston” deb yozib qoʻyildi va joy nomidan Lenin oli­nib, mustaqillik soʻzi qoʻshib qoʻyildi. Shun­day qilib, bu joy Mustaqillik maydoniga aylandi. Anglashilishicha, ozodligimizning mazmuni shu edi, xolos...

Yangi Oʻzbekistonda ushbu masalaga jid­diyroq yondashildi. Yaʼni ayni goʻsha inkor qilinmagan holda poytaxt biqinida “Yangi Oʻzbekiston” bogʻi bunyod etildi. Oʻrni kelganda aytay, baʼzilar “bizda Mustaqillik maydoni bor edi, yana bitta shunday majmua boʻladimi?” degan chalkash tasavvurga bordi. Ammo bu xato fikr edi. Ayniqsa, gʻoyaviy nuqtayi nazardan. Mustaqillik maydoni, hali aytganimday, so­biq Lenin maydoni oʻrnida paydo boʻlgandi.

Hatto uning badiiy landshaftida — ifo­da uslubida ham keskin milliylashtirilgan va markazlashgan tugal mafkura yoʻq edi. Qo­laversa, u mundarija nuqtayi nazaridan ni­hoyatda chegaralangandi. Avvaliga oʻsha eski supa markaziga Oʻzbekiston soʻzi yozilgan yer sharining nusxasi oʻrnatildi. Bu mohiyatan dunyoda shunday bir yangi davlat paydo boʻlga­nini anglatardi. Qolaversa, kamtarona va se­zilarli hadik aralash bizning ozodligimizni anglatishga yoʻnaltirilgandek edi, nazarimda. Lekin minglab yillik tarixga ega buyuk mil­latimiz faqat qaramlikda yashagan emas, balki uning yuqorida aytganimizdek, dunyo xalqlari havas qiladigan shonli oʻtmishi, oʻlmas qahra­monlari, ular koʻrsatgan mislsiz jasoratlar, buyuk va betimsol madaniyati bor.

Shavkat Mirziyoyev mazkur bogʻni barpo etishni oʻylar ekan, ayni shu motivni nazarda tutgandi. Bugun dunyoning turli burchidan kelgan mehmonlar, sayyohlar, siyosatchiyu dav­lat rahbarlari borib koʻradigan bosh maydo­nimizda aks ettirilgan tarix nafaqat mam­lakatimiz, balki mintaqamizning umumiy oʻtmishi, madaniyatini ham qamraydi, desam adashmagan boʻlaman.

Aslini olganda, mintaqada umumiy kim­lik-identitetni aniqlash, ushbu mamlakat­larda yashayotgan odamlar oʻziga qanday taʼrif berayotgani va kimligini nimalarga asosla­nib aytayotgani juda muhim.

Shu maʼnoda aytganda, bugun nafaqat iq­tisodiy-siyosiy, balki madaniy-gumanitar sohalarda kechayotgan yaqinlashuv ming yil­lardan buyon qoʻshni yashab kelayotgan xalqlar­ning bir-birini tushunishi, bahamjihat, bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilishida muhim rol oʻynaydi. Ayniqsa, “Yangi Oʻzbe­kiston” bogʻi kabi global loyihalar oʻz sa­mimiyati va haqqoniyligi, mintaqa xalqla­ri eʼtiborini bir nuqtaga jamlashi bilan nihoyatda ahamiyatli boʻlishi mumkin. Bun­day yirik gʻoyalar biz uchun bugun nihoyatda zarur.

Oʻylaymanki, savollaringizning hech biri koʻzdan panada qolmadi.

— Rahmat! Yana bir savolim bor. Ham­ma koʻrib turibdiki, bugun Markaziy Osiyo atrofidagi geosiyosiy vaziyat oʻzgarmoqda. Bu mintaqada yangi aktorlar paydo boʻlayot­ganini ham anglatadi. Tabiiyki, bu holat ikki lokomotiv davlat — Oʻzbekiston va Qozogʻistonning ichki hamda tashqi siyosa­tida muayyan oʻngʻaysizliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, qaysidir kuch iqtisodiy manfaatini koʻzlab bosim qilsa, boshqa biri mafkuraviy-siyosiy nuqtayi nazardan bu davlatlarni geosiyosiy obyekt maqomida ushlab turishga urinadi. Ayting-chi, Oʻzbekistonga shunday bosim­lar boʻlsa, amaldagi hukumat — Prezident Mirziyoyev qaysi global kuch tomonida boʻli­shi mumkin?

— Juda qiziq, Prezidentimiz xuddi shu yoʻsinda savollar boʻlishini bilgandek, joy­lardagi maʼruzalarida bu haqda aniq va loʻn­da toʻxtalgan. Masalan, 2023-yil 22-dekabrda Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat kenga­shining yigʻilishida Shavkat Miromonovich bunday degan edi:

“Bugun jahon miqyosida taraqqiyot surʼatlari misli koʻrilmagan daraja­da shiddatli tus olmoqda. Ayni vaqtda azaliy qadriyatlar, ijtimoiy-siyosiy qa­rashlar tizimida chuqur transformatsiya jarayonlari yuz bermoqda. Ilgari oʻz maq­sad va manfaatlarini asosan diplomatiya va siyosat bilan himoya qilib kelgan dunyo­dagi qudratli markazlar endi ochiqchasi­ga bosim oʻtkazish, qarama-qarshilik va toʻqnashuvlar yoʻliga oʻtganiga hammamiz guvohmiz”.

Xuddi oʻsha yili Surxondaryo viloyatidagi uchrashuvda soʻzlagan nutqida esa siz soʻragan savolning aynan oʻziga javob bergan ekan. Mana, davlatimiz rahbari bu haqda nimalar degan:

“Hozir katta-katta davlatlar:

“Oʻzbekiston, sen kim tarafda? Boʻl­di endi, neytral boʻlib yurishing boʻldi, yo u tomonga oʻtgin, yo bu tomonga oʻtgin”, deya qattiq-qattiq aytib, vakillari ham kelib, shunga daʼvat qilyapti. “Oʻrta Osiyoda Oʻz­bekiston bizga kerak, 36 million boʻldi, 3-4 yilda 40 million boʻladi, katta davlat boʻ­ladi, kim tarafsan?” deyapti. Qarang, shun­day ogʻir savolga qanday javob berish kerak? Javob bitta: bir tomonman, millatim, xalqim, buyuk Oʻzbekistonimning manfaati uchun oʻlishga ham tayyorman, deb javob bera­man”.

Siz bergan savolga bundan ham aniq va loʻnda javob berish mumkinmi?!

— Rahmat. Toʻgʻrisi, suhbatimizdan katta zavq oldim. Men qiziqqan mamla­kat haqida, uning kechagi va bugungi hayoti hamda tarixi haqida koʻp narsalarni bi­lib oldim. Ayniqsa, menga “Yoʻqotilgan qalb” haqidagi izohingiz juda yoqdi. Dar­haqiqat, qalbning yoʻqolishi maʼnaviy qa­ramlik, qullikning aynan oʻzi ekanini hech oʻylab koʻrmagan ekanman. Eshitganlarim­dan xulosa chiqardimki, bugun Oʻzbekiston oʻz identikligini, oʻz “men”ini yoki sizning soʻzingiz bilan aytganda, oʻz “qalb”ini topgan. Oʻylaymanki, sizning fikrlarin­gizni toʻgʻri tushundim.

— Ha, mutlaqo toʻgʻri! Sizga yana bir bor katta rahmat!

“Yangi Oʻzbekiston” va “Pravda Vostoka” gazetalari tahririyati»